Waterschappen bereiden zich voor op extremen, maar ook daar speelt de strijd tussen landbouw en natuur

De Kleine Aa bij Someren, ten zuidoosten van Eindhoven, is volledig opgedroogd. Op de bodem van de Brabantse beek liggen slechts modder en stenen. Dit is wat maandenlange droogte doet, gebaart Mario Jacobs, dijkgraaf van waterschap Aa en Maas. Niet alleen is al het water weg, ook al het leven in de beek is verdwenen – op wat grassen na.

In normale tijden zou er nu 1 tot 1,5 meter water in de beek staan, vertelt Toine Cissen, gebiedsbeheerder bij het waterschap. Maar wat zijn tegenwoordig normale tijden? Als we 2021 even vergeten is dit al het vierde opeenvolgende jaar met een superdroge zomer. De Landelijke Coördinatiecommissie Waterverdeling (LCW) maakte deze week bekend dat de grondwaterstanden in delen van Noord-Brabant en Limburg ‘extreem laag’ zijn.

‘Ons watersysteem is gebaseerd op gemiddelde weersomstandigheden’, aldus Jacobs, die tot vorig jaar nog GroenLinks-wethouder in Tilburg was. ‘Maar de klimaatverandering dwingt ons om uit te gaan van extreme situaties. We moeten ons voorbereiden op zowel extreme droogte als extreme regenval.’

Klimaatrobuuste maatregelen

Overal in het land zijn de 21 waterschappen al bezig met zogenoemde ‘klimaatrobuuste’ maatregelen. Verderop langs de Kleine Aa liggen grote zandhopen, en begint het beekdal te kronkelen als een slang. De werkzaamheden om de beek te laten meanderen, zijn in volle gang. Het doel is om het water trager te laten stromen en langer in het gebied vast te houden, waardoor ook het grondwater kan worden aangevuld.

‘Decennialang was het adagium van het waterbeleid: afvoeren, afvoeren, afvoeren’, zegt Jacobs. ‘Het adagium is nu: vasthouden, vasthouden, vasthouden.’

De boeren, traditioneel beducht voor drassige akkers of weilanden, beginnen daar volgens de dijkgraaf zelfs de voordelen van te zien. Het waterschap levert bijvoorbeeld sinds twee jaar simpele stalen rijplaten die dwars in boerensloten kunnen worden geplaatst. De platen werken als een dam waardoor water langer in de sloot blijft staan.

‘Simpel, effectief en goedkoop’, zegt gebiedsbeheerder Cissen. ‘En bij een situatie van wateroverlast kan de boer snel zelf ingrijpen en de plaat er zo weer uittrekken.’

Het werkgebied van het waterschap reikt van Den Bosch tot de Limburgse grens, 161 duizend hectare in twintig gemeenten. ‘We moeten af van die racebaan, waarbij het water zo snel mogelijk via beken en sloten wordt afgevoerd naar de Maas’, aldus Jacobs. ‘We moeten naar een systeem dat water kan vasthouden waar mogelijk, én afvoeren indien noodzakelijk.’

Sproeiverbod

Daar zijn structurele maatregelen voor nodig. Maar wat doet het waterschap op dit moment om de droogte op de hoge zandgronden het hoofd te bieden? Op een paar plekken laat Aa en Maas gezuiverd rioolwater in het waterstelsel lopen. Ook wordt extra water vanuit de Maas aangevoerd. Alle circa tweeduizend stuwen van het waterschap en de duizend stuwen van de boeren in kleinere slootjes zijn ingezet om maximaal water vast te houden.

Het waterschap heeft in juni in Oost-Brabant al een sproeiverbod afgekondigd met oppervlaktewater uit sloten en beken. Een maand later werd dat verbod uitgebreid naar vrijwel het gehele werkgebied. Aanvankelijk gold dat nog slechts voor ‘goedkopere’ teelten als mais-, uien- of weidegrond, maar sinds begin augustus mogen ook de ‘kapitaalintensieve’ teelten niet meer worden besproeid met oppervlaktewater, zoals fruit, groenten, planten en bloemen. Dat heeft te maken met de zogenaamde ‘verdringingsreeks bij watertekort’, die de rangorde van maatschappelijke behoeften aangeeft. ‘De schade bij blauwe bessen is veel groter dan bij mais’, zegt Jacobs.

Maar veel Brabantse boeren kunnen hun gewassen nog wel met grondwater blijven beregenen. Want een onttrekkingsverbod van grondwater, zoals dat al wel in Twente en op de Veluwe geldt, is nog niet afgekondigd. ‘Daar is bij het waterschap wel discussie over’, verklapt gebiedsbeheerder Cissen. Het is een ultieme maatregel, waardoor de oogsten van boeren echt in gevaar komen.

Meerdere waterschappen bereiden volgens de Landelijke Coördinatiecommissie Waterverdeling in het land een verbod op grondwatergebruik voor. Natuurmonumenten en andere natuurbeschermingsorganisaties vinden dat waterschappen daar veel te lang mee wachten. Zij menen dat ook het gebruik van grondwaterpompen door particulieren, voor het sproeien van tuinen of het vullen van zwembaden, hoognodig aan banden moet worden gelegd. Want de lage grondwaterstanden zijn funest voor de natuur en biodiversiteit.

Landbouw versus natuur

Het is de traditionele strijd om het water tussen landbouw en natuur die zich ook in het waterschap afspeelt. Want beide groepen zijn vertegenwoordigd in het algemeen bestuur. Dat telt dertig leden en is te vergelijken met de gemeenteraad. Zeven zetels zijn ‘geborgd’ voor boeren- en natuurorganisaties en bedrijven. De andere 23 zetels worden verdeeld bij de vierjaarlijkse waterschapsverkiezingen. Daarnaast is er een dagelijks bestuur van vier leden, onder wie de dijkgraaf als onafhankelijk voorzitter – het is te vergelijken met het college van burgemeester en wethouders.

De ‘coalitie’ in het waterschap Aa en Maas wordt gevormd door de partijen Water Natuurlijk (met een ecologische signatuur), CDA en een vertegenwoordiger van de zogeheten ‘geborgde zetels’. Volgens dijkgraaf Jacobs is de polarisatie echter minder groot dan wat op basis van de bestuurssamenstelling zou kunnen worden verwacht. ‘Iedereen gaat voor de inhoud’, zegt hij langs de drooggevallen Kleine Aa. ‘Niemand vertrekt bij ons met slaande deuren uit de vergadering.’

Wel of geen sproeiverbod met grondwater is misschien wel het belangrijkste dilemma waarvoor een waterschap staat. Daarom is het ook een besluit dat moet worden voorgelegd aan het voltallige algemeen bestuur. Een sproeiverbod met oppervlaktewater wordt gewoon door het dagelijks bestuur afgekondigd. Dat gebeurt op basis van een vast protocol waarbij het leeuwendeel van de peilsensoren in beken en sloten rood kleurt wegens te lage waterstanden. ‘Boeren kunnen zo’n besluit eenvoudig zien aankomen wanneer ze onze waterkaarten op de site bijhouden’, aldus de dijkgraaf.

‘Aan de oppervlakte zijn droogvallende beken en sloten natuurlijk de duidelijkste indicatie van de droogte’, stelt gebiedsbeheerder Cissen. Maar alarmerender is de daling van het grondwaterpeil onder de grond. Eind vorig jaar hebben daarom dertien partijen, waaronder ook Natuurmonumenten en waterbedrijf Brabant Water, het grondwaterconvenant ondertekend om de Brabantse grondwatervoorraad te verbeteren.

‘We moeten niet alleen maatregelen nemen om het regenwater langer vast te houden of het beschikbare water beter te verdelen, maar ook om zuiniger om te gaan met water’, zegt dijkgraaf Jacobs. ‘Het is toch schandalig dat we nog steeds elke drol doorspoelen met zeven liter drinkwater.’