Wat zijn de gevolgen van het oordeel van het Duitse Hof voor de toekomst van de Europese monetaire unie?

Waarom is het opkoopprogramma van de ECB essentieel voor het voortbestaan van de eurozone?

Als de ECB geen achtervanger is bij het opkopen van obligaties die landen in Europa uitgeven om het begrotingstekort te dekken, zullen de rentetarieven van met name de zuidelijke landen exploderen. De financiële markten vinden deze landen zonder steun niet kredietwaardig genoeg. Hun enorme schulden worden daardoor onhoudbaar en ze dreigen failliet te gaan. Alleen de Europese Unie zal die landen dan een helpende hand kunnen bieden met gezamenlijke leningen, maar daar zijn landen als Nederland en Duitsland fel op tegen. Het zou betekenen dat de EU een transferunie wordt, waarbij een belastingbetaler in Den Helder voor hulp aan een gepensioneerde in Bergamo moet opdraaien.

Dus de EU laat de ECB daarom de kastanjes uit het vuur halen?

Dat klopt. Monetaire financiering, het redden van de unie met nieuw geld scheppen in plaats van geld lenen, is stukken simpeler. En de ECB hoeft aan niemand verantwoording af te leggen. Maar 1750 Duitse academici en politici zijn het daar niet mee eens. Die vinden dat het niet de taak van de centrale bank is een muntunie te redden, maar dat de regeringen dat moeten doen. Deze groep opponenten is daarom naar het Constitutioneel of Grondwettelijk Hof gegaan. Daar is nu na vijf jaar procederen bepaald dat de acties van de ECB deels ongrondwettelijk zijn.

Betekent het oordeel van het Duitse Hof dat de Europese Centrale Bank acuut moet stoppen met het opkopen van obligaties?

Nee. Het opkopen van staatsobligaties, de zogenoemde monetaire financiering, is op zichzelf niet in strijd met de Duitse grondwet. Het ongrondwettelijke is volgens het Duitse Hof dat dit buitenproportioneel is gebeurd en zonder verdere uitleg is uitgevoerd. Daarom verplicht het Hof de ECB alsnog uitleg te geven over de proportionaliteit en tevens de macro-economische gevolgen te schetsen aan het Duitse parlement – de Bondsdag – en de Duitse regering. Dat moet binnen drie maanden gebeuren. Anders zal de Bundesbank moeten stoppen met het opkopen van staatsobligaties namens de ECB en wat er op de balans staat ook weer moeten verkopen. Het gaat daarbij om het reguliere opkoopprogramma.

Deskundigen zeggen dat de huidige president van de Bundesbank, Jens Weidmann, niet zal aarzelen het oordeel van zijn Hof te volgen. Over het extra opkoopprogramma van 750 miljard euro in het kader van de coronacrisis strekt het oordeel zich niet uit, omdat het Hof zich daarover niet heeft gebogen.

Wat kunnen de gevolgen van het oordeel zijn?

Daar kauwen juristen en economen nog op. Het kan tot langdurig juridisch gesteggel leiden over de bevoegdheden van Europese instanties. Maken die de dienst uit, of de nationale instanties? Het Hof in Karlsruhe vindt dat de nationale lidstaten de dienst uitmaken, ook in juridische aangelegenheden. Dat schept een precedent. Ook andere nationale gerechtshoven kunnen besluiten van de ECB aanvechten.

Hoogleraar recht van de Economische en Monetaire Unie van de UvA, René Smits, zei woensdag tegen de NOS: ‘Het is een bom onder de onafhankelijkheid en het functioneren van de Europese Centrale Bank, het is een klap in het gezicht van het Europees Hof van Justitie, en het zet de bijl aan de wortels van de Europese integratie.’ De Financial Times sprak van een explosief oordeel. ‘Als iedere nationale rechter zijn oordeel kan geven over een EU-besluit is dit het begin van het einde’, zei Guy Verhofstadt, de liberale leider in het Europees parlement. Dissidente regeringen als die van Polen en Hongarije kunnen de uitspraak gebruiken om allerlei regels ter discussie stellen.

Wat is de reactie van de ECB?

De ECB zegt nota van de uitspraak te hebben genomen, maar het voorlopig aan zijn laars te lappen. De centrale bank baseert zich op een eerder oordeel van het Europese Hof van Justitie in Luxemburg die geen bezwaren had. Dat is in de ogen van de ECB een hogere rechter. Het Duitse Hof kan dat volgens de centrale bank niet teniet doen. De ECB zal ook zeggen dat ze volgens het mandaat onafhankelijk is en geen verantwoording hoeft af te leggen aan een politiek orgaan als de Bondsdag.

Waarom zijn de financiële markten niet in paniek geraakt?

Die willen eerst zien en dan geloven. Er is als zo vaak gespeculeerd op het einde van de eurozone en dan bleek de politieke wil om een nieuwe oplossing te vinden altijd groter te zijn dan de financiële markten en analisten verwachtten. Maar er is wel onrust. De spread – het renteverschil tussen de tienjarige Duitse Bund en de tienjarige Italiaanse staatsobligatie – is inmiddels opgelopen tot 2,44 procentpunt tegen 1,31 procentpunt vóór de coronacrisis. Het oordeel van het Hof in Karlsruhe leidde tot een stijging van de spread met twintig basispunten. Vooralsnog verwachten de financiële markten dat het met een sisser zal aflopen. President Lagarde zal mogelijk opdraven bij de Bondsdag en wat uitleg geven.