Wat je moet doen als je depressief wordt van alle onheilsboodschappen over het klimaat

'Ik ga jullie echt missen', verzucht Judith Karis, ex-kok, zwart mini-jurkje met poncho, aan het eind van de avond. Ze kijkt het groepje rond. 'Kennen jullie dat wetenschappelijke experiment?' En ze beschrijft hoe een proefpersoon in een wachtkamer zit tussen acteurs die nadrukkelijk doen of er niets aan de hand is terwijl er steeds meer rook onder een deur vandaan komt. 'De proefpersoon kijkt angstig maar blijft zitten omdat de anderen dat ook doen.' Zit zo'n proefpersoon alleen in een wachtkamer dan loopt hij weg. Karis zet haar glas wijn neer en leunt achterover. 'Zo voel ik me. Alsof ik in die volle wachtkamer zit. De wereld staat op ontploffen maar we doen of er niets aan de hand is.'

Minder eenzaam

De twee jonge vrouwen en twee mannelijke veertigers rond de keukentafel in een nieuwbouwwijkje in De Bilt knikken geestdriftig: he-le-maal mee eens.

'En het was dus fijn om met mensen te zijn die ook rook zien', besluit ze.

'Ik heb me ook minder eenzaam gevoeld', zegt Rosan op den Kelder (24), in het dagelijks leven adviseur bij de Omgevingsdienst regio Utrecht. 'Jullie gaven me het gevoel dat ik niet de enige ben die iets wil doen. Maar ook dat ik mijn struggles op tafel kon gooien.'

AA-meeting

Op den Kelder had sinds ze voor haar studie vakken over duurzaamheid volgde, depressieve gevoelens; vooral alle documentaires over klimaatverandering maakten haar somber. 'Ik ging het mensen kwalijk nemen dat ze het zover hadden laten komen. Maar die negativiteit helpt je niet.' Door veganistisch te eten en de natuur op te zoeken, heeft ze het plezier in het leven hervonden.

'Gaaf', reageert coach Kim Reek (41).

'Het lijkt wel een AA-meeting', giechelt Judith (46), ze smeert nog een toastje met veganistische boursin.

Regenachtige dag

Het is de laatste bijeenkomst van de KlimaatGesprekken, een serie 'workshops' waarin kleine groepjes onder leiding van een coach leren en uitwisselen hoe ze hun voetafdruk kunnen verkleinen op het gebied van wonen, eten en reizen - maar waarin ze vooral ook steun vinden bij elkaar. Afgelopen jaar deden zo'n tweehonderd mensen mee. Dit jaar verwacht de organisatie een verdriedubbeling. Belangrijkste reden voor mensen om zich aan te melden: leren wat ze nog meer kunnen doen en niet willen wachten op de overheid omdat er nú iets moet gebeuren.

Dat ik op een regenachtige dag in januari verzeild ben geraakt bij deze eco weight watchers, is geen toeval. Nieuws over de mondiale opwarming vliegt mij de laatste tijd naar de strot.

Verbijsterende nieuws

En dat was er het afgelopen jaar volop. 2017 was het jaar van extremen: recordbrekende orkanen, temperaturen van boven de 50 graden in Azië. 2017 stond net als 2016 en 2015 in de topdrie van warmste jaren ooit gemeten. Er was het verbijsterende nieuws dat er net over de grens met Duitsland driekwart van de insecten is verdwenen. En er waren ongehoorde hoeveelheden neerslag. Dus als het weer dagen achtereen hoost of als het zo hard stormt dat mensen als lege bierblikjes over straat rollen, dan drenst het in mijn hoofd: zie je, klimaatverandering.

Sinds ik voor een artikel over klimaatactivist Naomi Klein het probleem in zijn volle glorie tot me moest laten doordringen, lig ik wakker en maal. Over zeespiegelstijging en dijkdoorbraken (hebben anderen wel noodrantsoenen en opblaasbootje op zolder liggen?). Ik scheid braaf mijn afval, rijd bijna geen auto en ga per trein op stedentrip. Maar apathie dreigt: wat heeft dit gefröbel in de marge voor zin? Ik begin te lijken op John B. McLemore, de hoofdpersoon uit de succesvolle Amerikaanse non-fictie podcast S-town, die een moordzaak aan de kaak probeert te stellen, maar ondertussen overal tekenen ziet van de dreigende apocalyps en die volgens de lovende recensies lijdt aan klimaatdepressie.

Hoe kom ik hier vanaf?

Duurzaamheid en gedrag

Van klimaatwetenschappers was al bekend dat ze soms wanhopig worden van hun eigen verontrustende feiten en de laksheid waarmee de wereld erop reageert - wetenschapsvoorlichter Joe Duggan verzamelde op zijn website isthishowyoufeel.com handgeschreven brieven van klimaatwetenschappers over hun angsten als mens. Maar recent onderzoek van Sabrina Helm van de University of Arizona laat zien dat ook gewone burgers gevoelig zijn voor stress, angst en zelfs depressie door klimaatverandering. Vooral degenen die hoog scoren op 'biosperic concern' - mensen die begaan zijn met de natuur.

Linda Steg, hoogleraar omgevingspsychologie aan de Rijksuniversiteit Groningen, doet onderzoek naar duurzaamheid en gedrag. 90 à 95 procent van de Europeanen gelooft in klimaatverandering, blijkt uit een grote nog ongepubliceerde Europese studie. En bijna net zo'n grote groep is ook overtuigd van de menselijke invloed hierop, zegt Steg, die vanuit Nederland meewerkte aan het onderzoek. 'Maar hele grote zorgen? Dat maken ze zich niet', zegt ze.

Onze psyche

Die paradox - mensen zijn overtuigd van klimaatverandering, maar maken zich slechts enigszins zorgen - zou er weleens de reden van kunnen zijn dat ze nog niet massaal in actie komen, vermoedde de Noorse psycholoog en econoom Per Espen Stoknes, schrijver van What We Think About When We Try Not To Think Of Global Warming. Wetenschappers proberen ons wanhopig nog meer cijfers te voeren om ons te overtuigen, redeneert hij, maar die werken averechts. Hoe meer we weten, hoe dieper we onze kop in zand steken. Oorzaak? Onze psyche. Die kan slecht overweg met dit soort boodschappen die ver van ons af staan - global warming blijft voor veel mensen iets van zielige ijsberen en een verre toekomst. Onze aandacht gaat uit naar het hier en nu: liefde, kinderen, werk, huizen, vakanties.

80 procent van het nieuws over klimaatverandering gaat bovendien over onheil, verliezen en kosten - niemand, maar dan ook niemand wil daarmee te maken hebben en dus vermijden we de bronnen van deze 'onheilsporno'.

Cognitieve dissonantie

En wanneer het zich toch aan ons voordoet, hebben we een heel scala aan vermijdingsmechanismen om er niets mee te hoeven doen. Eigenlijk verkeren we, zegt Stoknes, in een permanente cognitieve dissonantie. Omdat we weten dat de aarde opwarmt door de uitstoot van CO2, maar we tegelijkertijd met bijna alles wat we doen - eten, autorijden, spullen kopen, vliegen - zelf CO2 uitstoten, kampen we met een continue innerlijke tegenstrijdigheid. 'Om van dat ongemakkelijke gevoel af te komen zoek je uitvluchten: de auto van mijn buren is veel groter en vervuilender dan die van mij, als ik de enige ben die niet vliegt, wat heeft het dan voor zin?' 'We voelen ons dan beter', aldus Stoknes. Maar tegelijkertijd weerhoudt het er ons van om in actie te komen. Uit een recente enquête van I&O Research in opdracht van het Klimaatverbond blijkt dat vier op de vijf Nederlanders inderdaad best duurzamer wil leven, maar niet verwacht dat anderen dat ook zullen doen, waardoor het vaak bij goede voornemens blijft.

Stoknes adviseert me dan ook om die klimaatdepressie van mij te koesteren: 'Verdiep hem, doorleef 'm!', mailt hij en tussen haakjes: 'tongue-in-cheek'. 'Stand up for your depression!'

Angsttherapie

Hij heeft gelijk, denkt Jaap van der Stel, lector ggz aan de Hogeschool Leiden, die een half jaar terug een symposium over geestelijk welzijn en klimaatverandering organiseerde. 'Angst is op zich niet verkeerd. Die is een signaal dat er gevaar dreigt. Dat je moet vluchten. Of dus vechten; je ertegen verzetten. In angsttherapie ga je niet voor niets altijd op zoek naar mogelijkheden om iets te doen: om de situatie te beïnvloeden, zodat je weer een gevoel van controle krijgt.' De beste remedie bij klimaatdepressie is dus iets duurzaams doen, stelt hij.

Hoogleraar Steg adviseert te beginnen met iets makkelijks. Maakt niet uit wat. 'Onderzoeken laten zien dat als je je groen gedraagt je over jezelf gaat denken als duurzaam persoon waardoor je je gedrag daarmee in overeenstemming wilt brengen - we willen immers consistent zijn en dus ons gedragen naar het beeld dat we van onszelf hebben.'

Maar waar te beginnen?

Zure regen

Industrieel ontwerper Babette Porcelijn vroeg zich dat ook af toen zij op een zondagmiddag op de bank haar moment van de waarheid beleefde. 'Ik kwam erachter dat de zestien grootste containerschepen evenveel CO2 uitstoten als alle auto's ter wereld bij elkaar. Ik was in shock', vertelt ze in haar atelier in Amsterdam. In het midden van het oude klaslokaal ligt een nep-ijsberenvel met kop - alsof het symbool van de klimaatverandering zojuist ter plekke is uitgestorven. 'Ik dacht vroeger dat het wel de goede kant op ging met het milieu in Nederland: we hebben weer vis in de Rijn; we hebben geen zure regen meer. Maar we hebben onze ellende gewoon verplaatst. We laten al onze spullen in lagelonenlanden maken en zien daardoor de vervuiling niet meer.'

Gewend aan innovatief denken schoot ze naar eigen zeggen direct in de probleemoplossende modus. 'Ik wilde een toptien van verborgen impact hebben - dus een toptien van dingen die het slechtst zijn voor het milieu, niet alleen in gebruik, maar ook door de voor ons vaak verborgen wijze van produceren en vervoer. Zo kon ik bepalen welk groen gedrag het meest effectief was.' Via crowdfunding kon ze het onderzoeksbureau CE Delft inhuren om door te rekenen waar de meeste winst te behalen viel voor de gemiddelde Nederlander.

Impact

De resultaten staan in haar boek De verborgen Impact. 'Je denkt bij vervuilend gedrag vooral aan autorijden en energie in huis, maar spullen kopen of vlees eten zijn veel vervuilender. Als je dat vermindert door alleen tweedehands kleding te kopen en vegetarisch te eten bijvoorbeeld, heb je twee keer zoveel impact.' Zelf heeft ze de auto weggedaan, vliegt niet meer, is kleiner gaan wonen, koopt alleen in de kringloopwinkel en probeert nu veganistisch te eten. Ze worstelt nog met de sojamelk die ze nogal vies vindt en maakt haar muesli nu half-om-half om langzaam te wennen.

'Het klinkt wel als afzien', stamel ik.

'Nee joh, het geeft écht een kick, het is ook écht leuk, groen leven!', zegt ze, met en monalisalachje en priemende ogen: 'Ik beweeg meer, ben gezonder, houd geld over, ga op spannende fietsvakanties. We moeten natuurlijk wel ook een wereld schetsen die zo gaaf is dat iedereen die wil nastreven. Een stip op de horizon.' Hoe die er dan uitziet, dat moet ze nog onderzoeken voor haar volgende boek. Maar het zal iets zijn met 'schone lucht', 'mooie natuur', 'armoedebestrijding' en 'altruïsme, waar je als mens pas echt gelukkig van wordt'.

Samen duurzaam

Eenmaal thuis vervang ik op de dagen dat ik kook stilletjes het vlees door vegetarische producten - dan gaat er ook niemand mekkeren - kondig aan dat we alleen nog bij hoge uitzondering met de auto gaan, zet nog een vijfde recyclebak neer voor groentenafval en draai als ik thuiswerk de thermostaat uit (tot ergernis van mijn huisgenoten: 'Je ziet eruit of je bent weggelopen uit Scrooge and Marley met die... wat zijn dat eigenlijk? Oh my god, armwarmers!').

Om het huis klimaatproof te maken word ik ook lid van de buurtcoöperatie en ga half januari naar de informatieavond 'van het gas af'. Door samen duurzaam te zijn, breng je het abstracte probleem van de mondiale opwarming dichterbij, schrijft Stoknes. Daarbij zijn we nu eenmaal groepsdieren: peer-gedrag bepaalt voor een groot deel wat we doen. Kijk maar naar het onderzoek van het I&O over de gemiddelde Nederlander die wel wil verduurzamen, maar wacht op de overheid en anderen om hem voor te gaan. De beïnvloedingswetenschapper Robert Cialdini ontdekte dat als je weet dat je buren minder energie verbruiken dan jij, je zelf ook energiezuiniger gaat leven (van 14,5 naar 12 kilowatt per dag). Juist als we mensen onzeker zijn kijken ze naar wat hun peers doen.

Praktische gemor

In een oud spoorweggebouw zit een man of veertig bij elkaar - veel grijze hoofden, een paar veertigers. Een scheefstaande beamer op een krukje. Een ambtenaar van de gemeente Haarlem vertelt hoe de stad in 2030 klimaatneutraal wil worden en in 2040 van het aardgas af. Een echt plan lijkt er nog niet te zijn maar ze heeft een bureau wel laten doorrekenen wat de efficiëntste oplossing is: voor onze wijk een palletkachel. 'Maar die stoot toch ook CO2 uit?' vraagt een vrouw van middelbare leeftijd. 'Ik heb trouwens ontzettende last van al die houtkachels in deze buurt. Wie heeft er eigenlijk allemaal...' Ze wordt onderbroken: 'Als de gemeente wil dat ik van het gas af ga, waarom moet ik dan een boete betalen aan netbeheerder Liander als ik afgesloten wil worden?'

De ambtenaar wordt gered door een bestuurslid van de buurtcoöperatie die een bruggetje maakt naar het belang van het 'buurtonderhoudsplan', waarvoor we ons kunnen aanmelden. Maar ook hier verzandt de discussie in mitsen en maren. Ik merk dat ik gemakkelijk mee ga in het praktische gemor en dat er weinig over is van de hoopvolle energie waarmee ik naar deze bijeenkomst ging: de overheid doet misschien weinig, maar wij gaan dit als bewoners zelf wel even fixen.

Hybride warmtepomp

Tot ik Andries Tieleman spreek die tijdens de borrel na afloop aan geïnteresseerden op zijn iPad laat zien hoe hij zijn huis - een van de twaalf 'pionierswoningen' in de wijk - heeft verduurzaamd. Van huis uit werktuigbouwkundige geloofde hij niets van het verhaal dat je oude huizen moeilijk klimaatneutraal krijgt. Hij is nu een tijdje bezig en heeft zijn energieverbruik met tweederde naar beneden gebracht met zonnepanelen, een hybride warmtepomp, isolatie, voorzetramen en een systeem waarmee hij de temperatuur per kamer kan regelen.

Misschien is hij wel de 'blockleader' waar Steg het over had: bewoners die inspireren en een voortrekkersrol spelen. Wil je mensen duurzaam maken, dan is de inzet van dit soort types de meest effectieve manier. 'Mensen nemen het meest aan van mensen die op hen lijken en die ze meer vertrouwen dan bedrijven of de overheid.'

Desastreuze grafieken

Tieleman woont in een huis uit 1892, glas-in-loodramen, een verweerde houten vloer, bewerkte hoge plafonds, overal lampjes van gekleurd glas, brokaten gordijnen, in het midden van de kamer een grote Bechstein-vleugel van zijn vrouw die operazangeres is. Tieleman is het gewoon gaan doen om mensen te laten zien dat het kan. Volgens Urgenda wordt 23 procent van de CO2-uitstoot in Nederland veroorzaakt door woningen. 'Daar valt echt wat te winnen. Technisch kan het sowieso, een klimaatneutrale samenleving in 2030. We moeten het alleen willen.'

Maakt hij zich weleens zorgen? 'Grote zorgen!' Hij tovert desastreuze grafieken op zijn iPad van de gemiddelde wereldtemperatuur door de tijdvakken heen. Het is de reden dat hij ontslag heeft genomen bij het bedrijf in de luchtvaartindustrie waar hij in het managementteam zat, maar waar niemand over de gevolgen van de op handen zijnde energietransitie wilde nadenken. Hij wil er juist aan bijdragen. 'Het leuke is dat duurzame energie decentraal is. Je hebt geen grote fabrieken of installaties nodig; je hoeft niet op de overheid te wachten om te veranderen, je kunt het zelf gewoon gaan doen. En het kan ook snel gaan. Het is als met de smartphone - binnen een paar jaar had iedereen zo'n ding en kan niemand meer zonder.'

Betekenisvol leven

Vol goede moed, verlaat ik het huis in de storm - weer zo'n omineus teken - die later heel Nederland platlegt. Het kán dus. Ook in onze huizen. Dit is wat Steg de warm glow noemt: mensen die iets duurzaams doen, voelen zich gelukkig. 'Als je iets altruïstisch doet, krijgt je zelfbeeld een boost. Mensen willen immers betekenisvol leven; een bijdrage leveren aan het grotere geheel.' Eudemonia - Aristoteles had het er al over.

Thuis leidt dat 'samen iets duurzaams doen' trouwens allerminst tot een hartverwarmende yes-we-can-verbroedering. Onderwerpen als autorijden ('We rijden vergeleken met anderen al heel weinig'), eten ('Ik houd gewoon van vlees!'), verwarming ('17 graden is echt kindermishandeling') en spullen kopen ('Dit is geen refurbished beeldscherm, het is een afgedankte tv') monden steevast uit in geruzie: 'Ze is gewoon een fundamentalistische klimaatactivist geworden', vindt mijn zoon. Zijn vader vraagt of ik tenminste een oplossing kan verzinnen voor de inmiddels 'Napolitaanse afvalverwerkingstaferelen' in de keuken.

Doorleef je klimaatdepressie- zeg dat wel.

Moraalridder

'Het is soms gewoon ploeteren', zegt Kim Reek, groepscoach bij de KlimaatGesprekken in De Bilt. Ook hij ligt af en toe overhoop met zijn omgeving. 'Dat onderhandelen over of de thermostaat een graadje lager kan - trek toch gewoon een trui aan!' Daardoor voel je je weleens alleen, denkt hij. Juist als hij aan zijn twee jonge kinderen denkt, kan de paniek toeslaan. 'Dan moet je uitkijken dat je geen zendeling wordt, zo'n moraalridder die anderen vertelt hoe het moet. Daar hebben mensen terecht ontzettend de pest aan. Tegelijkertijd wil je je omgeving wakker schudden: we moeten nú iets doen.'

De laatste bijeenkomst van de KlimaatGesprekken gaat dan ook over gesprekken met anderen. De Britse psychotherapeut Rosemary Rendall, die de oorspronkelijke Carbon Conversations in 2006 bedacht, merkte dat mensen die de betekenis van klimaatverandering ten volle tot zich lieten doordringen, zich vaak alleen, somber en hulpeloos voelden. 'Kleine groepen van gelijkgestemden die praten over hun problemen is in de psychotherapie een beproefd concept', laat ze via de mail weten. Ook om te leren hoe je er met je omgeving over praat. Luisteren is het belangrijkste.

Rollenspel

In de huiskamer van Kim Reek merkt iedereen hoe lastig dat is: ze willen allemaal vooral overtuigen - 'o god, ik zit maar te lullen!', zegt Kim Reek, die in een rollenspel zijn vrouw wil bewegen om minder te vliegen. Gelach. Judith probeert haar vriend op vegetarische kipstukjes over te laten stappen zonder een dwingende Jehova's getuige te worden.

Natuurlijk zijn al die individuele acties op zich niet genoeg om het klimaat te redden. Maar volgens Stoknes bouw je zo wel 'bottum-up support' voor politici en wet- en regelgeving die dat wel kunnen. Een heldere boodschap voor al die mensen die volgens het I&O onderzoek wel willen verduurzamen, maar wachten op de overheid en elkaar.

Een begin

Ik realiseer me na de KlimaatGesprekken dat ik het thuis volkomen verkeerd heb aangepakt. 's Nachts schiet ik nu weliswaar niet meer wakker van dromen over dijkdoorbraken, maar moet ik wel opboksen tegen een soort klimaatgekkie-imago. De eerstvolgende keer aan tafel probeer ik het in de geest van Rosemary Randell met een vraag die mijzelf nogal kwezelig in de oren klinkt - 'wat willen jullie dan veranderen' - en tot mijn stomme verbazing komen er ideeën: de geërfde auto van opa inruilen voor een klein model, zonnepanelen en, een heel overtuigende: geen vlees meer maar dan wel iedere dag kaassoufflés.

Het is een begin.