De Raad van State oordeelde eerder dit jaar dat projecten die door hun nieuwe uitstoot van stikstof de neerslag daarvan op een natuurgebied verhogen, voortaan niet zomaar zijn toegestaan. Sindsdien liggen veel bouwplannen in Nederland stil. In de politiek gaan stemmen op om de veestapel te beperken. Hoe schadelijk is stikstof eigenlijk? Zes vragen.
Wat is stiktstof?
Stikstof (N2) is een kleur- en reukloos gas, dat overal om ons heen aanwezig is. De lucht die we in- en uitademen bestaat voor 80 procent uit stikstof. Samen met zuurstof of waterstof wordt stikstof omgezet in stikstofoxiden (NOx) en ammoniak (NH3). Dit zogeheten reactieve stikstof is onmisbaar voor alle vormen van leven op aarde. Het verplaatst zich door de lucht, de bodem, de vegetatie en het water. Voor mens en dier is stikstof – als essentieel bestanddeel van enzymen - een energiebron en bouwstof voor het lichaam.
Op natuurlijke wijze ontstaan slechts kleine hoeveelheden reactieve stikstof. Dat gebeurt onder meer door bodembacteriën die in samenwerking met plantenwortels stikstof vastleggen en de bodem bemesten. Ook bij onweer komt reactieve stikstof vrij. ‘Omdat er van nature maar weinig reactief stikstof is heeft de natuur allerlei ingewikkelde processen ontwikkeld om de beschikbare stikstof zo efficiënt mogelijk te gebruiken. De enorme verscheidenheid aan processen draagt bij aan de grote soortenrijkdom op aarde, onze biodiversiteit’, zegt Jan Willem Erisman, hoogleraar integrale stikstofstudies aan de Vrije Universiteit Amsterdam.
Wanneer wordt stikstof schadelijk voor het milieu?
Stikstof wordt schadelijk als er te veel van is. Sinds het midden van de vorige eeuw heeft de mens gezorgd voor een verdubbeling van de hoeveelheid reactieve stikstof in het milieu. Stikstofoxiden worden vooral uitgestoten door verkeer (met name diesels) en industrie. Ammoniak komt voornamelijk vrij in de landbouw door verdamping uit mest. Met kunstmest en dierlijke mest, die ammoniak bevatten, worden de opbrengsten in de landbouw verhoogd om aan de groeiende behoefte aan voedsel in de wereld te voldoen. Hoe meer ammoniak in de landbouw wordt gebruikt, hoe meer er weglekt naar bodem, lucht en water.
Als reactieve stikstof via de lucht of het water in een natuurgebied terecht komt, doet het daar hetzelfde als in de landbouw: het stimuleert de groei. Erisman: ‘De vruchtbaarheid van de bodem verandert. Snelgroeiende planten die gedijen bij stikstof als grassen, bramen en brandnetels overwoekeren kwetsbaarder en soms zeldzame soorten, die baat hebben bij voedselarme grond. Daarmee verschraalt de biodiversiteit.’
Als je er oog voor hebt zijn de effecten van stikstof overal te zien in Nederland, zegt Erisman. In de duinen groeien veel stikstofminnende grassen en bomen. Op grasvelden is de rijkdom aan bloemen afgenomen. Heidegebieden raken bedekt met gras. Er zijn minder vlinders dan vroeger. In bossen is meer ondergroei van planten die gedijen bij stikstof.
Nog een voorbeeld: Uit recent onderzoek van de universiteit van Leuven blijkt dat schimmelpopulaties in landbouwgebieden afnemen als er stikstof bij komt. De ondergrondse draden, die meters lang kunnen zijn, wisselen signalen uit tussen planten en wisselen voedingsstoffen uit tussen planten, de bodem en bacteriën. ‘Schimmels hebben een nuttige functie. Die verdwijnen onder invloed van stikstof.’
Ammoniak draagt ook bij aan verzuring van de bodem. Dat gebeurt als plantenwortels ammonium (NH4) opnemen en daardoor waterstofmoleculen afstaan, die ervoor zorgen dat stoffen die belangrijk zijn voor planten en dieren (calcium, magnesium en kalium) oplossen en wegspoelen. Veel planten en dieren zijn daar niet tegen bestand. Erisman: ‘Als bloemrijke planten verdwijnen, verdwijnen ook de vlinders en andere insecten die leven van het voedsel van de bloemen. Door bodemverzuring is er minder kalk beschikbaar in bossen. Onderzoek heeft aangetoond dat mezen slappen botten hebben vanwege kalkgebrek.’
Wat zijn de voornaamste bronnen van stikstof?
Ongeveer 40 procent van de stikstofneerslag in Nederland is afkomstig van de landbouw. Industrie en scheepvaart nemen zo’n 11 procent voor hun rekening, huishoudens en wegverkeer elk 6,5 procent. De bouw, die in de knel dreigt te komen door de ‘stikstofuitspraak’ van de Raad van State, draagt bij aan de emissie van stikstof door het verkeer en de machines die nodig zijn voor bouwprojecten.
Circa 35 procent van de neergedaalde stikstof is afkomstig uit het buitenland. Als alleen naar de Nederlandse uitstoot wordt gekeken en het buitenlandse aandeel niet wordt meegerekend is de bijdrage van de landbouw aanzienlijk groter: circa 70 procent.
Boeren gebruiken de uitwerpselen van koeien, varkens en kippen om de grond te bemesten en de groei van gewassen te bevorderen. De mest verdampt deels als ammoniak, die in de atmosfeer terecht komt en neerslaat in de natuur. Van de stikstof die de Nederlandse landbouw uitstoot komt het grootste deel voor rekening van rundvee: 47 procent. Het aandeel van varkens en pluimvee bedraagt 14 en 8 procent.
Nederland importeert en exporteert stikstof, maar is een netto exporteur. ‘We zijn een hotspot in Europa’, stelt Erisman. ‘Nederland is dicht bevolkt. We leven op een klein oppervlak met veel activiteit: landbouw, industrie, verkeer. Op satellietbeelden zijn de hotspots van de wereld te zien. Nederland is er een van. Andere landen en gebieden met veel stikstofuitstoot zijn Bretagne, Denemarken, de Italiaanse Povlakte, China en het noorden van India.’
Sinds het eind van de jaren tachtig is de emissie van stikstof in Nederland sterk afgenomen. Volgens cijfers van het RIVM bedroeg de uitstoot van ammoniak en stikstofoxiden in 1990 nog 980 miljoen kilo. In 2017 was dat teruggebracht tot 378 miljoen kilo. Erisman: ‘De afgelopen decennia is er een succesvol stikstofbeleid gevoerd. Er is voornamelijk laag hangend fruit geplukt door technologische maatregelen. Na 2005 stagneerde de afname en nam de emissie van de landbouw weer iets toe. Toen werden de melkquota afgeschaft en zijn veel melkveehouderijen uitgebreid. Dat merk je meteen.’
Door de grote verscheidenheid aan bronnen van stikstof is de neerslag overal anders, zegt de hoogleraar. Daardoor lijken het lokale problemen. ‘Bij elkaar genomen vormen al die lokale bronnen een van de grootste bedreigingen voor het natuurlijk evenwicht op aarde.’
Waarom is de Raad van State nu ineens zo streng?
Er is geen harde norm voor stikstof, zegt Erisman. De overheid gebruikt een kritische waarde voor de depositie (neerslag) van stikstof, die aangeeft dat de kans op nadelige effecten van stikstof in natuurgebieden groter wordt als je daarboven komt. Die grens is nergens in regelgeving vastgelegd.
Om de hoeveelheid stikstof in de natuur te verminderen hanteert de overheid sinds enige jaren het Programma Aanpak Stikstof (PAS). De bedoeling van PAS is dat een vermindering van de uitstoot en het beperken van de gevolgen voor de natuur, ruimte vrijmaken voor nieuwe economische activiteit waarbij stikstof vrijkomt. De Raad van State heeft vastgesteld dat dit beleid niet werkt, dat het geen bescherming van natuurgebieden garandeert.
Erisman: ‘De hoogste bestuursrechter heeft bepaald dat de neerslag van stikstof niet mag toenemen. Het college zegt: laat eerst maar eens zien dat je die stikstof kunt reduceren voordat ik akkoord ga met een beleid dat ruimte teruggeeft aan economische ontwikkeling.’
Is de schade door stikstof te herstellen?
Erisman: ‘Je kunt tijdelijke maatregelen nemen, zoals het afgraven van de stikstofrijke toplaag van heide om vergrassing tegen te gaan. Dan heb je weer een voedselarm systeem. Je kunt ook het grondwater verhogen. Daardoor draagt de stikstof lokaal minder bij aan de verzuring. Maar uiteindelijk neem je hiermee niet de oorzaken weg.
‘Voor structurele oplossingen moet je zorgen dat de uitstoot wordt beperkt. Dan kun je niet om de landbouw heen, als grootste producent van ammoniak. Beperk het gebruik van kunstmest en krachtvoer uit het buitenland. Met de soja uit Brazilië, dat wordt gebruikt in veevoer, importeer je nieuwe stikstof. We kunnen zorgen dat fossiele brandstoffen worden vervangen door duurzame energie.’
Is stikstof schadelijk voor de menselijke gezondheid?
Reactief stikstof heeft een directe nadelige invloed op de gezondheid via de verontreiniging van de lucht en het grond-, oppervlakte- en drinkwater, stelt de Gezondheidsraad in een rapport uit 2012. Ammoniak en stikstofoxide reageren in de lucht en vormen fijnstof, dat de kans op luchtwegaandoeningen vergroot. Bovendien draagt stikstofdioxide bij aan de vorming van ozon, een schadelijk bestanddeel van luchtverontreiniging. Bij inademing kan ozon schade aan de luchtwegen veroorzaken.
Van blootstelling aan relatief hoge concentraties stikstofdioxide is niet aangetoond dat dit leidt tot nadelige effecten op de luchtwegen. Inademing van hogere concentraties ammoniak kan leiden tot irritatie aan ogen en luchtwegen. Bij de gemiddelde concentratie in de buitenlucht is geen effect op de gezondheid te verwachten, aldus de Gezondheidsraad.
Voor de verontreiniging van grond- en oppervlaktewater is vooral nitraat (NO3) – ook een reactieve stikstof – verantwoordelijk. Deze stof, die kan leiden tot overmatige algengroei in het water, is grotendeels afkomstig uit kunstmest en dierlijke mest. Bij zuiveren van drinkwater wordt het teveel aan nitraat verwijderd. Gezondheidsproblemen door nitraat in Nederlandse wateren zijn volgens de Gezondheidsraad niet waarschijnlijk.
Verbetering: in een eerdere versie van dit artikel werd geschreven over een uitstoot van 980 miljoen ton en 378 miljoen ton. Dit moet zijn 980 miljoen kilo en 378 miljoen kilo.
Meer over stikstofbesluit van Raad van State:
Het kabinet zoekt uitweg uit stikstofimpasse, zonder plan B.
Wie stikstof wil aanpakken moet grenzen kennen.
Wat beweegt de man die met zijn procedures tegen het stikstofbeleid Nederland ‘op slot heeft gezet’?
Waar interessante en spraakmakende verhalen online en in de krant ophouden, gaat het Volkskrantgeluid verder. Wat is een zwart gat precies? En hoe gaat het eraan toe in tbs-klinieken? Onze verhalenmakers leggen het uit.
