Wat doen de provincies en hoe wordt de samenstelling van Eerste Kamer bepaald?

Hoe werken de Statenverkiezingen?

Eens in de vier jaar zijn er Provinciale Statenverkiezingen. Waar Tweede Kamerverkiezingen opnieuw worden uitgeschreven als het kabinet valt, moeten de Provinciale Statenleden het vier jaar met elkaar uitzingen. Zo moesten bijvoorbeeld Noord-Brabant en Limburg in de afgelopen periode een nieuw provinciebestuur vormen, nadat het oude was gevallen.

Bij de verkiezingen op woensdag 15 maart kan iedere kiesgerechtigde in de eigen provincie zijn of haar stem uitbrengen. Nieuw dit jaar is dat ook Nederlanders in het buitenland kunnen stemmen om zo invloed uit te oefenen op de samenstelling van de Eerste Kamer. Zij worden niet vertegenwoordigd in een provinciebestuur, maar hun stem komt wel terug in het kiescollege van niet-ingezetenen, dat mede de Eerste Kamerleden kiest. Bij de vorige verkiezingen, in 2019, was al geregeld dat inwoners van Caribisch Nederland op die manier hun stem kunnen laten gelden.

Bonaire, Saba en Sint Eustatius kiezen bovendien hun Eilandraden, die de Bestuurscolleges van de eilanden controleren. In Nederland zijn er tegelijkertijd waterschapsverkiezingen. De 21 waterschappen in Nederland gaan, voornamelijk, over de regionale waterhuishouding.

Doe de Stemchecker: de kieswijzer in die kijkt naar wat partijen doen (en níét naar wat ze beloven in campagnes)

Wat gebeurt er met een stem bij de verkiezingen?

Kiezers kiezen direct de volksvertegenwoordigers in de Provinciale Staten. De keuze kan vallen op enkele provinciale partijen, maar landelijke partijen uit de Tweede Kamer domineren de stembiljetten. Hoeveel Statenleden een provincie heeft, is afhankelijk van het aantal inwoners. De minst bevolkte provincie Zeeland heeft 39 zetels, provincies als Zuid-Holland en Gelderland 55 hebben zetels. Drenthe heeft sinds september vorig jaar meer dan vijfhonderdduizend inwoners, en krijgt er na de komende verkiezingen twee zetels bij. Het totaal aantal Statenleden komt daarmee op 572.

Een stem bij de Provinciale Staten telt voor twee. De Statenleden die bij de verkiezingen verkozen worden kiezen namelijk, samen met de genoemde kiescolleges van niet-ingezetenen en Caribisch Nederland, de 75 leden van de Eerste Kamer. Niet ieder Statenlid heeft een even ‘zware’ stem. Met een ingewikkelde rekensom bepaalt het aantal inwoners van de provincie de ‘stemwaarde’: het inwonertal van een provincie wordt gedeeld door het honderdvoud van het aantal Statenleden van die provincie. Zo heeft een Statenlid dat meer kiezers vertegenwoordigd, meer invloed.

Op 30 mei kiezen de colleges en de Statenleden de leden voor de Eerste Kamer, die op 13 juni voor het eerst vergadert in de nieuwe samenstelling. De provinciale partijen, die geen landelijke evenknie hebben, worden samengevoegd en vertegenwoordigd in de Onafhankelijke Senaatsfractie (OSF).

Wat doen de Provinciale Staten?

Het bestuur van en de controle op het bestuur van provincies laat zich vergelijken met het landelijke bestuur. De gekozen fracties in de Provinciale Staten gaan op zoek naar een meerderheid en vormen een coalitie, de Gedeputeerde Staten. De provinciale ‘ministers’ heten gedeputeerden en worden aangedragen door de formerende partijen. De Provinciale Staten controleren dan weer de Gedeputeerde Staten.

De belangrijkste taken van de provincies zijn vraagstukken omtrent de regionale economie en ruimtelijke ordening. Met name dat laatste maakt de samenstelling van de verschillende Provinciale Staten de komende jaren zeer belangrijk.

Door een uitspraak van de Raad van State in 2019 is Nederland gedwongen de stikstofuitstoot in de buurt van beschermde natuurgebieden sterk te verminderen, om te voorkomen dat de Nederlandse bedrijvigheid vastloopt. Met name in de intensieve landbouw valt veel te halen. VVD-minister Christianne van der Wal (Stikstof) schetst namens het kabinet de contouren van het stikstofbeleid, maar de invulling en uitvoering ervan is grotendeels de verantwoordelijkheid van de provincies.

Neem Overijssel. Een provincie met onder meer veel pluimveehouderijen, en een provincie met 24 beschermde natuurgebieden. Daar zou het kabinet veel stikstofwinst kunnen behalen.

Het CDA, van oudsher boerenpartij, is in Overijssel al sinds de oprichting bij iedere Statenverkiezingen de grootste partij. Maar de regeringspartij voelt de hete adem van de BoerBurgerBeweging (BBB) in de nek, die het onder leiding van Caroline van der Plas uit het Overijsselse Deventer goed doet in de peilingen en trekt aan de ‘boerenstem’. Van der Plas manifesteert zich vooral door te ageren tegen (de noodzaak van) het stikstofbeleid. Als BBB een grote rol krijgt in het Overijsselse bestuur en weigert invulling te geven aan de stikstofplannen van het kabinet, loopt de boel spaak. En dat kan in meerdere provincies gebeuren.

Wat staat er nog meer op het spel bij de verkiezingen?

De aanstaande verkiezingen kunnen ook gevolgen hebben voor andere kabinetsplannen. Zowel de Tweede als de Eerste Kamer moet instemmen met het kabinetsbeleid voordat het van kracht kan worden. De Provinciale Statenverkiezingen zijn daarom óók verworden tot ‘tussentijdse’ verkiezingen, waarin de kiezer het kabinet al dan niet afrekent voor de regeerperiode tot dan toe. Vandaar dat in de campagne en bij televisiedebatten op televisie landelijke partijleiders te zien zijn. En dat terwijl zij helemaal niet op het stembiljet staan of in de Eerste Kamer kunnen komen.

Het kabinet heeft in de huidige Eerste Kamer met 32 van de 75 zetels al geen meerderheid en met oog op de peilingen lijkt die positie er niet beter op te worden. Het kabinet zal met partijen uit de oppositie moeten onderhandelen om tot een meerderheid te komen. Deze verkiezingen bepalen dus ook met wie het kabinet straks om tafel moet en welke richting het inslaat.

Op rechts zijn nieuwe partijen BBB en JA21 in trek. JA21 wil een constructievere partij zijn dan bijvoorbeeld FvD en PVV, maar zal niet bereid zijn in te stemmen met, bijvoorbeeld, ingrijpend klimaat- of stikstofbeleid. Op links gaan PvdA en GroenLinks na de verkiezingen een gezamenlijke senaatsfractie vormen, met als doel de grootste fractie in de Eerste Kamer te worden en sterker te staan in de onderhandelingen met het kabinet.

In een eerdere versie van dit artikel was in de graphic te zien dat in Drenthe 41 Statenzetels te verdelen zijn. Dat zijn er wegens bevolkingsgroei in de provincie na de verkiezingen 43. Het totaal komt daarmee op 572 zetels.