‘Wat Baudet niet ziet is dat bij Houellebecq juist de vrouwenfiguren vaak sterk zijn’

Martin de Haan is dé Houellebecq-deskundige in het Nederlandse taalgebied. In dit interview reageert hij op de commotie die Thierry Baudet, de leider van Forum voor Democratie, in het zicht van de Europese Verkiezingen heeft veroorzaakt door Houellebecq te gebruiken om zijn afkeuring uit te spreken over euthanasie, abortus en feminisme.

De Haan vertaalde alle romans van Houellebecq naar het Nederlands en publiceerde onlangs een bijgewerkte bundel essays over en interviews met de Franse schrijver: Aan de rand van de wereld: Michel Houellebecq. Dat Thierry Baudet met een essay over diens werk bezig was, wist hij. De leider van FvD vroeg hem maanden geleden om de Nederlandse vertaling van de slotpassage.

Die passage is terug te vinden in het stuk dat Baudet publiceerde in het nieuwe online tijdschrift American Affairs. Baudet plaatst daarin het oeuvre van Houellebecq in het licht van een worsteling van de westerse samenleving die ten onder dreigt te gaan aan doorgedraaid individualisme. Hij gebruikt Houellebecq om zijn afkeuring uit te spreken over euthanasie, abortus en feminisme. Ook klimaatverandering komt langs, en Baudet legt Houellebecq een verlangen naar de terugkeer van het christendom en de natiestaat in de mond.

In zijn boek beschrijft De Haan met vooruitziende blik de aantrekkingskracht van Houellebecq op ‘immoreel rechts’, ‘van Sid Lukkassen tot Paul Cliteur en Thierry Baudet’. ‘Een rechts dat op zijn beurt alles tolereert behalve linkse tolerantie, en natuurlijk de islam.’ Het betreffende hoofdstuk - ‘Boze witte man’ - eindigt met de vaststelling dat literatuur aan de eigen wetten gehoorzaamt, ‘en zich nooit helemaal laat vangen door, bijvoorbeeld, het politieke.’

Wat roept het essay van Baudet bij u op? Is het geslaagd?

‘Zijn lezing gaat één kant op. Hij leest als het ware met oogkleppen op, alsof het hele oeuvre van Houellebecq een vehikel is voor ideeën. Terwijl een kenmerk van Houellebecq is dat hij je steeds onderuit haalt op het moment dat je denkt dat je hem te pakken hebt.

‘Dat eendimensionale lezen is kennelijk wel iets wat Houellebecq oproept. Ook bij lezingen over zijn werk hoor ik vaak: wat een sombere boeken zijn het. De thematiek kan somber zijn, de manier van vertellen is dat niet. En de scènes die hij beschrijft zijn vaak absurd of grotesk.’

Baudet voert Houellebecq op als een tegenstander van euthanasie. Is dat juist?

‘In De kaart en het gebied heeft de hoofdpersoon grote moeite met de euthanasie van zijn vader. Houellebecq baseert zich daarvoor op Kant, die betoogde dat zelfmoord verwerpelijk is. Houellebecq is tegen euthanasie, maar niet, zoals Baudet stelt, vanwege doorgeschoten individualisme. Je weet hier niet waar Houellebecq ophoudt en Baudet begint, zoals vaker in dit essay.’

We verlangen naar de terugkeer van de natiestaat, stelt Baudet, geïnspireerd door Houellebecq. Is zijn conclusie terecht?

‘Houellebecq is wel zo ver dat hij zich nationalist noemt. Hij is nogal gedraaid. In 2002 steunde hij de afvallige socialist Chevènement en was hij voor Europa. Nadat de Franse bevolking zich tegen de Europese grondwet uitsprak, werd hij meer nationalistisch.

‘Je moet je wel afvragen of de mens Houellebecq dezelfde is als de romancier. In het dagelijks leven heeft hij allerlei veranderlijke opvattingen, zoals iedereen. Maar als hij in zijn romans bespeurt dat het te eenduidig wordt, zorgt hij dat de andere kant meer nadruk krijgt. Hij zei me eens: de tegenstrijdigheden waardoor ik word verscheurd, wil ik zichtbaar maken in wat ik schrijf. Juist de romanvorm leent zich daarvoor: binnen één personage, tussen personages en in hoe het verhaal wordt verteld.’

Baudet concludeert dat Houellebecq tegen abortus moet zijn. Klopt dat?

‘Ik ken geen uitspraken van Houellebecq over abortus.’

Baudet stelt dat omdat vrouwen gelijkwaardig aan mannen willen zijn, ze minder kinderen krijgen en gefrustreerd raken. Ook dat ontleent hij aan Houellebecq. Klopt dat?

‘Baudet pakt hier een passage uit Elementaire deeltjes. Wat hij niet ziet is dat bij Houellebecq juist de vrouwenfiguren vaak sterk zijn. Valérie in Platform is hoogopgeleid en heeft een mooie baan. Baudet vervangt wat Houellebecq schrijft door wat hij kennelijk zelf wil zien. Homeopathische verdunning is een thema van uiterst rechts. Die bevolkingspolitiek komt voor in Onderworpen. In de roman druipt het van de ironie als het daarover gaat.’

Is het dan zo dat Baudet Houellebecqs ironie negeert?

‘Ik denk dat daar het misverstand zit. Ironie is niet hetzelfde als een gebrek aan ernst. Ironie is iets op een andere manier zeggen dan je het bedoelt, een vorm van ongrijpbaarheid. Houellebecq vertelde me over een van de weinige dingen die hij van zijn vader leerde: de dubbele ironie. Een man van volkse afkomst, die zich omhoog werkte, maar ook kon vertellen hoe hij met een blikje bier naar de Tour de France ging kijken. Dat is je eigen ironie ironiseren.’

Aan het slot heeft Baudet kritiek. Hij vindt dat Houellebecq een uitweg moet formuleren om aan dat doorgedraaide individualisme te ontsnappen.

‘Hij schetst twee mogelijkheden: je overgeven aan het religieuze, of identitaire politiek bedrijven. In Onderworpen laat Houellebecq zien hoe beide projecten verwant zijn, als manieren om samenhang te vinden. Houellebecq heeft vaker gezegd dat hij het christendom als verbindend verschijnsel ziet. Zelf is hij zo atheïstisch als maar kan. De terugkeer van de religie is voor hem onmogelijk. De liefde vervult een samenbindende rol.’

Baudet legt Houellebecq in de mond dat seksuele en geestelijke vrijheid moet worden beteugeld. Terecht?

‘Houellebecq ontleent aan Schopenhauer dat vrijheid een verkeerde filosofische constructie is; we moeten van het individu af, en van het marktdenken. Tegelijk zijn zijn boeken een lofzang op de vrijheid. De hoofdpersoon in Serotonine kan genieten van veertien soorten humus in de supermarkt. Elders houdt hij een oprechte lofzang op parenclubs. Ik heb het idee dat Baudet zelf worstelt met die grenzeloze vrijheid. Zo’n naaktfoto op de rand van het zwembad is toch een manier van je vrijheid vieren.’

Is het essay een nuttige bijdrage aan het denken over Houellebecq?

‘Baudet ziet Houellebecq als een grote bron van inspiratie. Ik heb er respect voor dat hij dat probeert te verwoorden. Hij kent het werk goed, maar trekt het één kant op. Dat krijg je als je een roman gebruikt om er politiek uit te destilleren. Zijn programmatische lezing doet me denken aan de reacties op Elementaire deeltjes in 1999. Dit is een stapje achteruit. Een terugkeer naar een simpele taakopvatting van de romancier die vooral opvattingen uitdraagt. Zoals Victor Hugo dat deed, of George Orwell in Animal farm.’