Was de airco de boosdoener in verpleeghuis De Tweemaster?

Bloedheet is het. Op vrijdag 26 juni worden temperaturen tot 32 graden gemeten in Zuid-Holland. Alleen dankzij de loeiende airco’s is het in de gemeenschappelijke huiskamer van woonzorggroep De Ever van verpleeghuis de Tweemaster in Maassluis nog uit te houden. Tot die dag een bewoner positief test op corona.

In korte tijd blijken 17 van de 21 bewoners van de woonzorggroep besmet met het covid-19-virus. De afdeling moet in quarantaine, terwijl juist de bezoekregels zijn versoepeld. Een hyperlokale besmettingshaard.

Duidelijk is dat de bewoner die naar later zou blijken het virus mee naar binnen nam, weinig afstand hield. Maar hoe kan het dat ook 18 personeelsleden besmet raakten, terwijl ze afgezien van de pauzes mond-neusmaskers droegen? En hoe kan het dat alle andere afdelingen van het verpleeghuis ‘schoon’ bleven?

Combinatie

Vervolgonderzoek loopt nog, dus harde conclusies zijn nog niet te trekken, benadrukken RIVM, de zorginstelling en de GGD Rotterdam-Rijnmond. ‘Meerdere factoren kunnen een rol spelen.’ Maar, zo luidde het in een vertrouwelijk verslag van het RIVM op basis van onderzoek van de GGD en artsen-microbiologen van het Franciscus Gasthuis & Vlietland: ‘De combinatie van bevindingen (…) zijn suggestief voor een verdere verspreiding van het SARS-CoV-2-virus door een ventilatiesysteem.’

In maart 2019 is de renovatie van het verpleeghuis De Tweemaster afgerond. Het beschikt dan over een modern, energiezuinige verwarmingsinstallatie. De afdeling van De Ever wordt als een van de eersten opgeleverd. Naast het moderne luchtverversingssysteem met gescheiden luchtstromen worden, alleen hier, twee losse airco-units geplaatst.

En juist in het gaas van die airco’s wordt door onderzoekers van de GGD op 3 juli 2020 het virus gevonden. Drie dagen later ook in de filters van het ventilatiesysteem.

Richtlijn aangescherpt

Het RIVM heeft inmiddels de ventilatierichtlijn aangescherpt: een systeem met recirculatie van lucht binnen één ruimte wordt afgeraden. Hoewel er nog geen onomstotelijk wetenschappelijk bewijs voor is dat het virus door de lucht kan worden overgedragen, zou zo’n systeem virusdeeltjes (van besmette personen in die ruimte) kunnen blijven ‘rondblazen’. En dat is precies wat loeiende airco’s doen.

‘Het RIVM zag het gebruik van een modern ventilatiesysteem dat recirculeert, zoals wij gebruiken op woonzorggroep De Ever in De Tweemaster, niet als risico met het oog op de verspreiding van virusdeeltjes. Veelvuldig onderzoek naar het coronavirus heeft geleid tot nieuwe inzichten die mogelijk aantonen dat deze systemen mogelijk wel een rol spelen in de verspreiding. Dit wordt momenteel verder onderzocht’, laat de Argos Zorggroep weten.

‘We zijn voorzichtig en sluiten geen dingen uit’, zegt een woordvoerder van het RIVM. ‘We weten nog niet wat de rol van kleine virusdeeltjes is en hun verspreiding daarvan via luchtsystemen. Maar we passen onze richtlijnen voortdurend aan nieuwe inzichten aan.’

Verse buitenlucht

Volgens het vertrouwelijke verslag recirculeerde het ventilatiesysteem in de gemeenschappelijke woonkamer van De Ever lucht binnen één en dezelfde ruimte. Maar dat is een misverstand, zegt Richard van Toorenburg. Hij begeleidde als technisch adviseur op het gebied van verwarming, koeling en ventilatie de renovatie van De Tweemaster. Op verzoek van de Argos Zorggroep heeft hij het RIVM informatie over het systeem verschaft.

Het betreft twee afzonderlijke systemen: een ventilatie-, verwarmings- en koelingssysteem, en daarnaast afzonderlijke airco-units. Het mechanische ventilatiesysteem voert binnenlucht af en verse buitenlucht aan als de CO₂-concentratie in de ruimte te hoog wordt. ‘Als er twaalf ouderen in die woonkamer zitten, draait die continu op volle toeren’, zegt directeur Ralph Liedenbaum van Climarad, producent van enkel de ventilatie-unit die in De Ever werd geïnstalleerd.

Dat er met de vinger gewezen wordt naar het ‘ventilatiesysteem’ is onterecht, zegt hij. ‘Van recirculatie van lucht is in ons systeem helemaal geen sprake.’ Deze lezing wordt ondersteund door Jan Verdonck van Jaga Konvektco, verantwoordelijk voor het verwarmings- en koelingssysteem waar de ventilatie-unit onderdeel van is. ‘Er wordt altijd verse lucht bijgemengd.’ Dat er virusdeeltjes ook werden aangetroffen op het filter van het ventilatiesysteem voor uitgaande lucht is logisch, zegt hij. ‘Daar is dat filter juist voor bedoeld.’

Boosdoener

Relevanter is, zegt adviseur Van Toorenburg die een concept-versie van het vervolgonderzoek heeft gezien, dat het virus is aangetroffen op het gaas van airco-units.

Die airco’s maken namelijk wél volledige gebruik van recirculatie: ze zuigen lucht aan uit de ruimte, koelen die, en pompen die weer rond. ‘Die zijn waarschijnlijk de grote boosdoener geweest’, aldus Van Toorenburg.

De oplossing is simpel: de airco uitzetten en het ventilatiesysteem zo afstellen dat toevoer van lucht minder afhankelijk is van het CO₂-gehalte in de ruimte. Maar de onrust in de sector is groot, zegt Ralph Liedenbaum. Zijn bedrijf is gespecialiseerd in luchtsystemen in de zorg. ‘Ik had vanmorgen nog een klant aan de lijn die zich afvroeg of hij ook zo’n ‘verkeerd’ systeem had.’ Door de nadruk op energiebesparing (isolatie, hergebruiken van warmte) is er steeds minder aandacht voor ventilatie, zegt hij. ‘Je moet ook sturen op gezondheid.’

Voorzorg

Airco’s zoals in De Ever staan, zijn er ook in andere zorginstellingen, weet Van Toorenburg. Koeling is in verzorgingstehuizen is immers heel belangrijk. Hij benadrukt dat nog niet wetenschappelijk vaststaat dat dit soort systemen het virus verder verspreiden.

‘Daarvoor ontbreken de gegevens. Het kan nog steeds dat besmetting ook in dit geval door menselijk gedrag kwam. Maar ik kan me wel vinden in de aanbeveling airco-units en andere recirculatiesystemen uit voorzorg even uit te zetten tot er nader onderzoek is gedaan. Vanuit die optiek is het beste advies: zet gewoon je ramen open.’

De airco's uitzetten, dat deed de Argos Zorggroep uiteindelijk ook, op 8 juli. Van de 17 besmette bewoners zijn er uiteindelijk 6 overleden.