Waren de martelmethoden van de CIA te verdedigen?

De CIA ligt onder vuur, als vanouds. De Amerikaanse geheime dienst wordt beticht van het martelen van terreurverdachten en van liegen tegen regering en Congres. Het herinnert aan de jaren zeventig, toen ze werd beschuldigd van moordplannen tegen buitenlandse leiders en van het bespioneren van anti-oorlogsactivisten in eigen land. Terug is het beeld van een organisatie die in het geniep en op duistere locaties illegale activiteiten onderneemt. Hoe moeilijk valt zij te beteugelen? Is zij echt een staat binnen de staat?

Complotdenkers, thrillerschrijvers en cineasten smullen van zulke vragen. De CIA heeft altijd tot de verbeelding gesproken als instelling die in het schemergebied tussen goed en kwaad de vuile klussen mag opknappen voor supermogendheid Amerika. Hoe dat er in werkelijkheid kan uitzien, blijkt uit de nu gepubliceerde samenvatting van het Senaatsrapport over de verhoormethoden van de CIA na '11 september'.

Martelpraktijken

Beschreven wordt de waterboarding van de gevangene Abu Zubaydah in een verhoorcentrum in Thailand. Bij deze schijnverdrinking gaat er zo hard aan toe dat er nog slechts bellen uit zijn open mond komen. Sommige CIA-agenten konden het niet meer aanzien en moesten kokhalzen. In een Afghaanse gevangenis, de zogeheten Salt Pit, wordt de gevangene Gul Rahman vastgeketend aan de muur van zijn cel en van bijna al zijn kleren ontdaan. De volgende ochtend wordt hij dood aangetroffen, bezweken aan onderkoeling.

Het Senaatsrapport laat zien hoe een onervaren agent met zware taken werd belast, hoe leden van ondervragingsteams niet werden gescreend op wangedrag in het verleden, hoe twee voormalige militaire psychologen zonder praktische ervaring de leiding kregen tegen enorme dagvergoeding. Volgens het rapport vergat de CIA de eigen richtlijnen uit 1989, die stelden dat 'onmenselijke fysieke of psychische technieken contraproductief werken omdat zij geen informatie opleveren en waarschijnlijk leiden tot antwoorden die niet waar zijn'. De onderzoekers keken naar twintig gevallen en concludeerden dat martelingen niets opleverden.

Crisis

Het Amerikaanse inlichtingenapparaat verkeert nu in de grootste een crisis sinds medio jaren zeventig. Want al eerder stelde klokkenluider Edward Snowden de afluisterpraktijken van de NSA aan de kaak.

CIA-directeur John Brennan erkent dat zijn dienst zich zeker in het begin 'niet altijd hield aan de hoge normen die we voor onszelf hebben gesteld en die het Amerikaanse volk van ons verwacht.' Volgens hem hebben hij en zijn voorgangers deze fouten rechtgezet. Hij voegde er wel aan dat de verhoortechnieken inlichtingen opleverden die hielpen aanslagen te verijdelen.

Tikkende tijdbom

De CIA is nu het middelpunt geworden van een emotioneel debat. Dertien jaar na 911 strijdt Amerika weer volop over de vraag wat wel en niet mag in die vermaledijde oorlog tegen het terrorisme. Zes voormalige directeuren en onderdirecteuren van de CIA wijzen in The Wall Street Journal op de omstandigheden na '11 september'. Verplaats je in onze schoenen, is hun boodschap. Er waren aanwijzingen dat Al-Qaida een tweede golf van aanslagen beraamde.

Er waren berichten dat kernwapens New York werden binnengesmokkeld. 'Het voelde als het klassieke tikkende-tijdbomscenario. Elke dag.' Ze beseften dat ze later gehekeld konden worden voor hun besluiten, maar ze wisten ook dat ze als eersten de schuld zouden krijgen als er een volgende aanslag zou worden gepleegd en zij die niet hadden zien aan komen. De ex-directeuren bestrijden dat de met de omstreden verhoormethoden vergaarde informatie zinloos was. 'Er werden kopstukken van Al-Qaida gepakt. (...) Dat redde duizenden levens omdat het een einde maakte aan hun plannen. Alleen al Khalid Sheikh Mohammed (het brein achter 911, red.) werkte aan meerdere complotten toen hij werd gegrepen.'

Veiligheid versus martelverhalen

Het debat verscheurt de Amerikanen. Enerzijds is de nationale veiligheid een serieuze zaak. Anderzijds schrikken ze van de martelverhalen en weten ze dat die hun kwetsbaar maken voor het verwijt dat Amerika hypocriet is en met twee maten meet. De scheidslijn loopt door alle partijen. De Republikein John McCain, zelf in Vietnam gemarteld, zei dinsdag dat foltering alleen maar slechte informatie oplevert. Anderen, zoals commentator David Ignatius, menen dat het laatste woord over het effect van harde verhoren nooit zal worden gesproken.

Bijna vergeten zou worden dat het CIA-programma allang is beëindigd. De kans op herhaling lijkt niet groot. Ook niet onder Brennan, die de verhoorpraktijken dinsdag verdedigde. President Obama houdt vertrouwen in de man die hij zelf tot CIA-topman benoemde. Brennan 'is het eens met besluit van de president het programma te beëindigen en zal dat onder geen enkele omstandigheid hervatten', zegt een zegsman van het Witte Huis.

Deze benadrukte dat nu niet alles wat de CIA doet veroordeeld moet worden. Er werken daar mensen die onvermoeibaar bezig zijn met het beschermen van de VS, soms met gevaar voor eigen leven, vaak ver weg van hun familie. Obama springt daarom voorzichtig om met de dienst. Hij weet dat de oorlog tegen terrorisme je al snel kan dwingen tot moreel en juridisch bedenkelijke handelingen. Zo kreeg hij dinsdag meteen het verwijt dat hij tegen waterboarden is, maar wel met drones terroristen zonder enige vorm van proces liquideert.

Denktankexpert Leslie Gelb denkt de CIA zich voorlopig inhoudt. Maar, zegt hij als oudgediende: na verloop van tijd gebeurt het weer.