Waarom we 18 jaar na ‘nipplegate’ nog steeds ingewikkeld doen over blote vrouwentepels

Een blote tepel kan een carrière verwoesten. Dat blijkt uit Malfunction: The dressing down of Janet Jackson, een documentaire geproduceerd door The New York Times die eind vorig jaar uitkwam op streamingdienst Hulu. Malfunction is een reconstructie van een ingrijpende gebeurtenis in het leven van de Amerikaanse zangeres en actrice Janet Jackson. En net als de vorig jaar uitgekomen documentaire Framing Britney werpt The New York Times daarmee nieuw licht op een vrouwonvriendelijke episode in de Amerikaanse popcultuur.

Negen zestiende van een seconde, zo lang duurde het televisiemoment dat Jacksons loopbaan dramatisch van koers zou doen veranderen. Het ging zo snel dat veel kijkers niet eens begrepen waar ze getuigen van waren geweest. Was dat nou Janets tepel? En was die bedekt met een versiering? Miljoenen mensen zagen een flard van een borst, en de wereld was te klein.

Wat ging er vooraf aan dit meest gegooglede televisiefragment ooit? Janet Jackson was in 2004 de gedroomde artiest voor de ‘halftime show’, het jaarlijkse muziekspektakel tijdens de finale van de Super Bowl, de Americanfootballcompetitie, met meer dan 100 miljoen kijkers het belangrijkste Amerikaanse televisiemoment van het jaar.

Jackson had net een nieuwe plaat uit, Damita Jo, en zou tijdens de show een duet zingen met Justin Timberlake, de jonge ster die zij zelf in het zadel had gehesen. Timberlake had met boyband Nsync het voorprogramma verzorgd tijdens Janet Jacksons Velvet Rope-tour, sindsdien waren ze vrienden, en had Jackson Timberlake op weg geholpen.

Ongeluk of opzet?

In het Reliant Stadium in Houston voerde Janet Jackson voor een uitzinnig publiek tijdens de pauze van de Superbowl-finale haar superhit Rhythm Nation 1814 uit. Gekleed in een leren jas met rok en een bustier voerde ze een aan perfectie grenzende choreografie uit. Toen kwam Timberlake ten tonele als ‘special guest’, samen zongen ze zijn hit Rock your Body. De act eindigde met Justins woorden: ‘Gotta have you naked by the end of this song.’ En toen gebeurde het: Timberlake scheurde de stof van Jacksons rechterboezem af, en daaronder verscheen een fractie van een seconde een borst waarvan de tepelhof was bedekt met een ‘tepelschild’, een metalen ornament.

Bijna achttien jaar later is nog steeds onduidelijk of Timberlake de tepel van Jackson opzettelijk ontblootte, of dat het per ongeluk ging. Destijds werd het tepelschild gezien als smoking gun: dat zat daar heus niet voor niets. Janet Jackson wilde haar tepel laten zien. Ook had Jacksons choreograaf van tevoren aangekondigd dat er ‘shockerende momenten’ zouden zijn tijdens de show, achteraf voor velen het bewijs dat de ontblote tepel een stunt was.

Toch ligt het scenario van een ongeluk meer voor de hand. Zo beschrijft in Malfunction een getuige hoe Janet Jackson na afloop van de show overstuur was en moest huilen. Niemand van het productieteam wist iets over plannen voor een ontblote tepel, blijkt uit dezelfde documentaire.

Beide artiesten hebben altijd volgehouden dat het om een jammerlijke fout ging. Justin Timberlake verrijkte het Amerikaanse lexicon door de ontbloting van de borst na afloop te beschrijven als een ‘wardrobe malfunction’: een kostuumfout. Het was niet de bedoeling de borst te ontbloten: Timberlake zou alleen de bovenste laag van de leren bustier afscheuren, waaronder het rode kant van haar beha had moeten verschijnen.

Desastreuze gevolgen

De gevolgen van de ‘nipplegate’ waren desastreus voor de toen 38-jarige Janet Jackson. De zender CBS, die de show had uitgezonden, en de National Football League (NFL) werden overspoeld met klachten, vooral van boze ouders die met hun kinderen hadden zitten kijken. 2004 was een verkiezingsjaar, en conservatieve lobby's en republikeinse politici – zowel mannen als vrouwen – zagen in de tepel van Jackson hun kans schoon om de strijd te winnen in de cultuuroorlog. Een hoorzitting werd ingelast om te onderzoeken wat er was gebeurd tijdens de show, CBS kreeg aanvankelijk een boete van 550 duizend dollar opgelegd wegens schending van de goede zeden. Dat geldbedrag zou CBS-baas Les Moonves proberen te verhalen op Janet Jackson. Volgens verschillende getuigen was Moonves uit op wraak: hij wilde de carrière van Jackson volledig saboteren, door haar te bannen van muziekkanalen MTV en VH1. (Later zou Moonves als CBS-baas opstappen na beschuldigingen van seksueel grensoverschrijdend gedrag en machtsmisbruik). Ook op radiostations werd Jacksons nieuwe plaat geweerd, en zo verdween Jackson van het hoofdpodium van de Amerikaanse popmuziek.

In de zes jaar die volgden werd geen enkele vrouwelijke ster als hoofdact voor de halftime show geboekt – betrokken organisaties CBS en NFL vonden dat een ‘te groot risico’. Opmerkelijk genoeg zorgde ‘nipplegate’ ook voor een andere, revolutionaire ontwikkeling: later in het jaar 2004 werd YouTube gelanceerd, het idee voor een videoplatform ontstond volgens de oprichters uit frustratie over het feit dat het gewraakte televisiemoment online niet terug te kijken was.

Justin Timberlakes carrière leed door diezelfde ‘nipplegate’ geen schade: een week na de show mocht de zanger een Grammy in ontvangst nemen voor ‘Best male pop vocal performance’. Jacksons uitnodiging voor diezelfde Grammy-awards was last minute ingetrokken, naar verluidt omdat ze niet diep genoeg door het stof zou zijn gegaan. Timberlake trad in 2018 voor de tweede keer op tijdens de halftime show. Hij voerde hetzelfde Rock Your Body op, zonder verwijzing naar zijn eerdere uitvoering met Janet Jackson (vorig jaar maakte Timberlake alsnog zijn excuses, aan zowel ex-vriendin Britney Spears als Janet Jackson, voor zijn bijdrage aan het leed dat beide vrouwen moesten ondergaan in een door mannen gedomineerde muziekindustrie).

In de wetenschappelijke publicatie The ‘Offending’ Breast of Janet Jackson (2010) analyseert media-onderzoeker Shannon Holland ruim tweehonderd mediaberichten uit de periode vlak na de halftime show. Holland komt tot de conclusie dat Janet Jackson als hoofdschuldige werd aangewezen in een mediadiscours dat was doordrenkt van schadelijke stereotyperingen over zwarte vrouwen als kwaadaardige verleidsters. Jackson was de ‘Jezebel’ die Timberlake had meegesleurd in haar onzedige plan. Ook in Malfunction wordt racisme aangekaart. New York Times-cultuurcriticus Jenna Wortham: ‘Onze cultuur weet zich geen raad met onafhankelijke vrouwen, en zeker niet zwarte vrouwen. Toen er een kans was haar te straffen, deden ze dat.’

Knellende regels

Maar de ‘nipplegate-affaire’ vertelt ook het verhaal van een vrouwelijk lichaamsdeel. ‘De afstraffing van Janet Jackson toont aan hoe knellend de regels zijn rondom borsten en tepels’, stelt Leslie Lehr, auteur van de vorig jaar verschenen memoires A Boob’s Life: How America’s Obsession Shaped Me, and You. Het boek, waarin Lehr persoonlijke ervaringen aan maatschappelijke gebeurtenissen koppelt, wordt momenteel verwerkt tot een HBO Max-serie, Salma Hayek is de producent. Lehr, aan de telefoon vanuit haar huis in Californië: ‘Janet Jackson is slachtoffer geworden van racisme, maar ook seksisme. Ze werd als zwarte vrouw extra hard veroordeeld voor het overschrijden van de regel. En die luidt dat je perfecte borsten moet hebben, die je tegelijkertijd niet mag laten zien, zeker de tepel niet.’

Die regel was ook onderdeel van haar opvoeding. Lehr wijst op een foto in A Boob’s Life waarop ze als klein meisje met haar peuterzusje bij het zwembad staat, beide meisjes in bikini. ‘We kregen voortdurend te horen: bedek je tepels. Voor mijn kleine zusje was het onmogelijk om dat kleine topje op de juiste plek te houden.’

Natuurlijk, zegt Lehr, borsten hebben een seksuele functie, ze prikkelen de zinnen. Maar borsten zijn meer dan erogene zones: ze geven ook voeding aan baby’s, en worden door meisjes en vrouwen ook op een niet-seksuele manier ervaren, als een vanzelfsprekend onderdeel van hun lijf. Volgens Lehr zijn borsten na de Tweede Wereldoorlog in Amerika sterk gereduceerd tot die seksuele functie, met het taboe op blote borsten als gevolg. ‘Er kwam een door mannen gedomineerde advertentiemarkt op, waarin vooral vrouwen met grote borsten producten aanprezen. Hugh Hefner richtte Playboy op, hij zich liet omringen door eveneens voluptueuze bunny's. Tegelijkertijd adviseerden artsen dat baby’s beter poedermelk konden drinken dan moedermelk, dat zou gezonder zijn. Borsten verloren hun voedende functie, en kwamen geheel in dienst te staan van seksueel plezier.’

Vanaf de jaren tachtig kwam daar de plastische chirurgie bij die het schoonheidsideaal van stevige, ronde borsten versterkte. Deze obsessie ging volgens Lehr gepaard met een paradox: borsten moesten aan strikte esthetische eisen voldoen, maar vrouwen mochten ze niet tonen. ‘Met name die bijna spastische verhouding tot tepels blijft voor mij een raadsel. ‘Ik kan daardoor bijna nergens in de Verenigde Staten topless zonnen. Wie borstvoeding geeft in het openbaar, riskeert op veel plekken nog steeds een boete. En terwijl heel Amerika geobsedeerd is door borsten, krijgen vrouwen met borstkanker nog steeds niet de juiste zorg.’

Tussen sacraal en seksueel

In Nederland schreef Corien van Zweden in 2019 een vergelijkbaar boek: Borsten: de levensloop van een intiem lichaamsdeel. Van Zweden kan zich het schandaal rondom de blote borst van Janet Jackson nog herinneren. ‘In die tijd deed ik het af als Amerikaanse preutsheid. Maar nu zie ik die gebeurtenis in een heel ander, breder licht: ook in Nederland doen we erg ingewikkeld over borsten en tepels.’

Van Zweden onderzoekt in haar eveneens persoonlijke boek de verschillende rollen en functies die haar borsten hebben gehad, en ook zij koppelt die aan maatschappelijke ontwikkelingen. ‘Borsten begeven zich door de geschiedenis heen tussen het sacrale en het seksuele. Of borsten voeden, of ze prikkelen. En borsten kunnen ook symbool staan voor tederheid, zoals bij Het Joodse bruidje van Rembrandt, of een veilig en warm gevoel oproepen.’ De normen en regels over borsten zijn volgens Van Zweden steeds onderhevig aan culturele en politieke opvattingen. ‘Ik groeide zelf op in de jaren tachtig, toen was topless zonnen heel normaal. Ik heb als jonge vrouw door Europa gelift, ik had toen niet eens beha’s bij me! Maar ook ik heb nieuwe opvattingen geïnternaliseerd, want ik ben gaandeweg opgehouden met topless zwemmen, en ik ging opgevulde, ongemakkelijk zittende beha’s dragen, met kussentjes erin zodat je mijn tepels niet kon zien.’

Dat blote borsten verdwenen van het strand, is volgens Van Zweden het gevolg van verschillende factoren. Een toegenomen seksualisering van borsten, de angst om naakt te worden gefotografeerd en je blote boezem op sociale media terug te zien. En dan is er, onder invloed van plastische chirurgie een steeds dwingender schoonheidsideaal.
Zelf stuitte Van Zweden op dat schoonheidsideaal van bol en rond, toen ze haar linkerborst moest laten verwijderen wegens kanker. ‘De chirurg drong maar aan op een reconstructie, daar zou ik meer zelfvertrouwen door krijgen. Terwijl ik streed tegen een dodelijke ziekte, ging het hele gesprek over hoe mijn borsten eruit moesten zien.’ In het licht van de ernstige gezondheidsklachten die sommige vrouwen met implantaten blijken te krijgen, vindt Van Zweden dat advies des te kwalijker.

Zowel van Zweden als Lehr beschrijven in hun boeken hoe borsten steeds zijn ingezet in de strijd voor meer vrijheid. In A Boob’s Life gaat aandacht uit naar 1968, toen feministen tijdens de Miss America-verkiezing vrouwen opriepen hun beha’s uit te doen. Beha’s – die feitelijk geen enkele functie hebben en weinig comfortabel zaten – werden beschouwd als symbool van onderdrukking. Volgens van Zweden spelen borsten een belangrijke rol bij vrijwel elke vrouwenemancipatiebeweging. Feministen van de eerste golf verbrandden hun knellende korsetten. De Dolle Mina’s deden eind jaren zestig hetzelfde met hun beha’s. En ook in het hedendaags feminisme worden borsten ingezet in de strijd, zoals het van oorsprong Oekraïense Femen, die demonstreren voor vrouwenrechten met hun blote bovenlijven.

Free the Nipple

Sinds 2014 is daar de Free the Nipple-beweging bijgekomen, een wereldwijde protestbeweging die volgde op de arthousefilm met dezelfde naam van de Amerikaanse activist Lina Esco. Activisten – onder wie ook mannen – strijden tegen de censuur van blote tepels op Facebook en Instagram, en doen dat op ludieke wijze. Zo maakte een Amerikaanse kunstenaar een template van een mannelijke tepel, die vrouwen over hun eigen tepels kunnen shoppen, zodat hun foto’s niet worden verwijderd op de sociale media. De beweging verzet zich tegen het taboe op topless zonnen en borstvoeding op publieke plekken, en genderongelijkheid in het algemeen. Van Zweden: ‘De inzet van dit protest is steeds autonomie; de vrijheid om als vrouw met je lichaam te doen wat je wil, en het niet steeds te moeten ervaren door de keurende ogen van een ander.’

Mede door toedoen van de Free the Nipple-beweging ziet Van Zweden de laatste tijd een kleine omslag: meer topless vrouwen op het strand, voorzichtige contouren van tepels in het straatbeeld. ‘Het is iets van de laatste drie jaar. In lingeriewinkels bijvoorbeeld, worden voor het eerst sinds jaren nu beha’s verkocht met zachte stofjes, die de natuurlijke vorm van borsten meer benadrukken, en tepels niet langer verbergen.’

En hoewel de grote sociale media vrouwentepels blijven weren, lijkt het taboe op blote tepels in de publieke ruimte iets af te zwakken. Begin maart dit jaar liet de populaire Amerikaanse zangeres Camila Cabello in het Britse tv-programma The One Show per ongeluk haar tepel zien. Hilariteit alom, het fragment ging viraal. Maar een schandaal van het formaat van Janet Jacksons nipplegate bleef uit.

En dan is vandaag, 26 maart, uitgeroepen tot Free the Nipple Day. Een belangrijke dag, vindt Leslie Lehr. Op de vraag of er geen groter leed is om bij stil te staan, neem de oorlog in Oekraïne, reageert Lehr resoluut. ‘Die zaken zijn voor mij het gevolg van hetzelfde probleem: genderongelijkheid. In een wereld waarin de macht tussen mannen en vrouwen beter verdeeld zou zijn, zou een patriarchale, autoritaire leider als Poetin waarschijnlijk niet aan de macht komen, en zouden we niet zulke beklemmende normen over tepels en borsten hebben.’