Waarom dit referendum wél waardevol kan zijn

Kamerlid Kees Verhoeven (D66) zal nog weleens terugdenken aan 8 februari van dit jaar. Liefst 75 minuten spreektijd had hij aangevraagd voor een debat waarbij de nieuwe Wet op de inlichtingen- en veiligheidsdiensten (Wiv) besproken werd. Hij vond het belangrijk, zo zei hij, om uitgebreid het woord te voeren 'zodat iedereen die het debat volgt ook ziet dat het parlement deze ingrijpende wet serieus behandelt'.

In de voorbereiding had D66 al 27 pagina's aan vragen gesteld, daar kwamen op 8 februari nog eens twintig amendementen bij. Verhoeven vroeg gericht door op het meest omstreden onderdeel van de nieuwe wet - de bulkinterceptie van internetkabels. Alles kwam aan bod: van filtering tot de technische kenmerken, van het toezicht tot de bewaartermijnen. Na een lang debat stemde D66 uiteindelijk tegen. De regering, vond Verhoeven, hield te gretig vast aan het grootschalig verzamelen en analyseren van internetverkeer.

Extreme stellingname

Maandag werd de grens van 300 duizend handtekeningen bereikt waarmee een raadgevend referendum over de 'sleepwet' is afgedwongen. Over een aantal maanden - waarschijnlijk tijdens de gemeenteraadsverkiezingen op 21 maart 2018 - mag iedere stemgerechtigde zich over de wet uitspreken. Daarmee hebben de vijf Amsterdamse studenten die de handtekeningenactie begonnen hun doel bereikt. Wéér een referendum, terwijl het vorige, over het associatieverdrag met Oekraïne, vooral tot chagrijn en politiek ongemakkelijk gemanoeuvreer leidde. Is er hoop dat het nu anders zal gaan?

Verhoeven weet het nog niet. Hij vindt het 'prima' en 'begrijpelijk' dat er een referendum over zo'n ingrijpende wet komt. Een nationaal debat over hoever de geheime diensten mogen gaan is op zichzelf prachtig. Maar hij twijfelt over het middel. 'Wij zijn tegen onderdelen van de wet, maar niet tegen de hele wet. Een wet is nooit honderd procent goed of fout.' In een referendum is geen plaats voor nuance. Het dwingt tot extreme stellingname. Verhoeven: 'En als er de verwachting is dat het advies van de raadpleging een op een overgenomen zal worden, dan zorgt het vooral voor teleurstelling.'

Big Brother-achtige toestanden

Hier dreigt de eerste domper. Delen van de wet zijn al in werking getreden op 1 september en er is een bepaling opgenomen dat ook bij een naderend referendum de wet sowieso van kracht wordt. Maar stel dat een meerderheid van de bevolking op 21 maart tegen de wet stemt, dan zal het parlement daar op de een of andere manier toch gehoor aan moeten geven. Dan kan de conclusie zijn dat wat verfijning nodig is. Alleen: waar zeggen de nee-stemmers eigenlijk nee tegen? Is dat tegen de bulkinterceptie in de wet, door tegenstanders het 'sleepnet' genoemd, of tegen de mogelijkheid van het hacken van apparaten zoals smart-tv's, beveiligingscamera's of smartphones? Of juist tegen de bewaartermijn van drie jaar?

En hier ontstaat een volgende complicatie. Want hoewel een inhoudelijke discussie over het werk van de geheime diensten zinvol en nuttig kan zijn - en AIVD en MIVD hopelijk dwingt meer openheid over hun werk te geven - heeft het Oekraïnereferendum laten zien dat een debat al snel wordt gekaapt door partijen die aan beide zijden met doembeelden komen. Ook nu is de feitelijkheid al aardig zoek. Tegenstanders van de wet waarschuwen zonder gêne voor Big Brother-achtige toestanden: 'ongekende massasurveillance' (Amnesty International), 'bij elke mail de AIVD in cc' (Bits of Freedom), 'wordt iedereen straks constant bekeken?' (de initiatiefnemers) of 'je whatsappjes kan de overheid zonder enig probleem bekijken en jarenlang opslaan' (Kamerlid Thierry Baudet).

Zij vertellen er bijvoorbeeld niet bij wat de voorwaarden zijn wanneer de diensten hun bevoegdheden mogen inzetten. Dat die überhaupt alleen onderzoek doen naar personen of organisaties die een bedreiging zijn voor de nationale veiligheid. En dat vervolgens aan drie criteria voldaan moet zijn: noodzakelijkheid (is het nodig dit middel in te zetten voor de nationale veiligheid?), proportionaliteit (staat het in verhouding tot het gewenste doel?) en subsidiariteit (is er geen ander, minder zwaar middel?). En dat een onafhankelijke commissie beoordeelt of een aanvraag aan deze vereisten voldoet.

Toch is Paul Abels, hoogleraar inlichtingenstudies in Leiden, hoopvol voor de komende maanden. 'Als we de discussie maar niet verengen tot de karikaturen die tot nu toe de boventoon voerden. Het zou enorme winst zijn als er een gefundeerd debat zou komen over wat de rol van de geheime diensten in de samenleving is.' En dat is meteen het belangrijkste verschil met het Oekraïnereferendum: deze volksraadpleging gaat over iets wezenlijks, waar het parlement bovendien volledige zeggenschap over heeft. Het gaat over de grenzen van privacy, bestrijding van terrorisme, journalistieke bronbescherming en digitale dreiging. Het gaat, kortom, over wat voor maatschappij Nederland wil zijn. Dat is best waardevol - hoe onbeholpen het middel ook is.