Waarom de gewoonste Pool aller Polen zichzelf in brand stak

Met gsm en luidspreker zette hij de meezinger Kocham wolnosc ('Ik houd van vrijheid') op, waarna hij zich met brandbare vloeistof overgoot en vlam vatte. Tien dagen later was de gewoonste Pool aller Polen dood, 54 jaar oud. Dinsdag is hij begraven in Krakau, in aanwezigheid van duizend mensen.

In een hoekje van het Defilad-plein, naast de plek waar Szczesny zijn daad beging, ligt nu een stilleven van bloemen, kaarsen en Poolse vanen. Op een spandoek staat het J'accuse uit zijn afscheidsbrief, gericht aan de macht: 'Kacyznski, je hebt bloed aan je handen.'

Punt één uit die brief: 'Ik demonstreer tegen deze regering die de burgerlijke vrijheid inperkt'. En punt twee: 'Ik demonstreer tegen het overtreden van de regels van de democratie'. Zo gaat zijn protest verder: van de overname van het Constitutioneel Hof tot de vreemdelingenhaat, van het aan banden leggen van de publieke media tot de bomenkap in het oerbos. Vijftien punten, zeggen zijn bewonderaars, die de kern raken van wat in Polen op het spel staat.

'Word wakker'

'De laatste regels hebben me het meest geraakt', zegt Jerzy Dramowicz (65), terwijl hij de kaarsjes op het plein rangschikt. 'Word wakker, schreef hij, het is nog niet te laat.' Dramowicz komt uit Olsztyn, 200 kilometer ten noorden van Warschau. Hij vertelt over de avond na de zelfverbranding. 'Ik ben met een Poolse vlag, kaarsjes en de uitgeprinte afscheidsbrief naar het lokale kantoor van PiS gereden, en heb hem herdacht met een nocturne van Chopin.' Zijn requiem voor de gewone man loopt over in een lofzang op een boek van de Amerikaanse historicus Timothy Snyder. De titel: 'Tirannie.' 'Ken je dat boek? Ik zeg niet dat we een tirannie zijn, nog niet, maar ik herken het proces.'

Piotr Szczesny was bij leven scheikundige, maar nu hij dood is, heeft iedereen op het plein zijn eigen Piotr. Zo gaat dat met gewone mensen die uit het grijze gebied stappen en iets ongewoons doen. Piotr de held, Piotr het voorbeeld van zelfopoffering. 'Prachtig, dapper, nobel', noemde filmregisseur Agnieszka Holland hem. 'Hij wilde iets belangrijks zeggen.'

'We moeten de dag van zijn daad, 19 oktober, blijven herdenken', zegt Agata (55) zachtjes. Het is zaterdag, 11 november, onafhankelijkheidsdag. Bij de kaarsjes heeft ze met haar hoofd gebogen een gebed gedaan, om God te vragen Szczesny op te nemen in de hemel. Meteen daarop wordt de stilte doorbroken door een harde knal. Vuurwerk. Extreemrechtse nationalisten vieren de onafhankelijkheid. Een plukje mannen met vlaggen loopt provocerend langs de rouwenden, luidkeels 'fuck TVN' roepend, de tv-zender die losjes geassocieerd wordt met de oppositie.

In een land dat niets wil weten van verzoening, twee jaar na de verkiezingsoverwinning van Recht en Rechtvaardigheid (PiS), dijt de kloof verder uit. Van teksten als 'twee Polens' of een 'Pools-Poolse oorlog' kijkt niemand meer op. Er is het Polen dat Szczesny als held beschouwt en het rechts-nationalistische Polen dat de grote schoonmaak van PiS toejuicht. Naar mensen die in beide kampen respect genieten, is het lang zoeken.

Verdachtmaking

Minister Mariusz Blaszczak van Binnenlandse Zaken vond Szczesny een slachtoffer van de 'propaganda van de totale oppositie'. Andere regeringsaanhangers wezen gretig naar de depressie waar hij de voorbije acht jaar onder gebukt ging. Toen het voltallige Lagerhuis ging staan om een minuut stilte in acht te nemen, bleef PiS-woordvoerder Krystyna Pawlowicz demonstratief zitten.

Was Szczesny niet goed bij zinnen? Hij had de verdachtmaking zien aankomen. 'PiS zal me aanvallen', schreef hij in een aparte brief aan Poolse media. 'Met als eerste argument dat ik aan depressie lijd.' Zijn vrouw en kinderen bestrijden dat hij om klinische redenen dood wilde. 'Dit was een goed doordachte actie', aldus z'n echtgenote tegen radiostation Tok FM. 'Op de manier zoals ik hem ken.' Zijn afscheidsbrief begon hij een half jaar geleden te schrijven. 'Verwar depressie niet met geestesziekte', schreef de linkse commentator Slawomir Sierakowski.

De schoolvriendinnen Jowita (19) en Gabriela (18) zijn voor de onafhankelijkheidsmars uit Bialystok gekomen, en bekijken de kaarsjes en rouwbrieven voor ze met de bus naar huis gaan. Ze vinden het droevig wat er is gebeurd, zeggen ze. 'Maar we denken niet dat de vrijheid in Polen in het geding is.'

Twee geharnaste activistes met een fiks aantal pro-abortusdemonstraties op hun naam horen het hoofdschuddend aan. Maar ook zij vragen zich af of Szczesny postuum het land heeft wakker geschud. Veel media, nationaal en internationaal, reageerden aarzelend op de zelfverbranding, omdat zijn motief en geestesgesteldheid niet meteen duidelijk waren. 'Ik ben bang dat veel mensen het nieuws daarom niet hebben meegekregen', sombert Marek Orlowski (41). 'Bij TVP, de publieke tv-zender in handen van PiS, hoor je er sowieso niet over.'

Vergeet niet, zo sloot de gewone man zijn hartenkreet af, 'dat de kiezers van PiS onze moeders zijn, onze broers, buren, vrienden en collega's'. We moeten handelen, vervolgde hij, en wel nu. Dinsdag weerklonk het lied 'Ik houd van vrijheid' voor een laatste keer op zijn begraafplaats.