VS houden Turkije heus wel te vriend

Deze uitroep, gepaard gaand met een theatraal handgebaar naar de meestal prominent aanwezige landkaart, vormt steevast de inleiding tot een college internationale betrekkingen met een zwaar geo-politieke ondertoon. En verwijzingen naar de nationale veiligheid die latent wordt bedreigd door buurlanden die er genoegen in scheppen in troebel water te vissen.

Na het door de Turkse premier gesloten akkoord met Iran, dat voorziet in de leverantie aan Turkije van aardgas ten bedrage van 20 miljard dollar, staat de Turkse diplomatieke dienst in de startblokken om Washington tekst en uitleg te geven. Enkele haviken in het Amerikaanse Congres hebben van president Clinton geëist bij Ankara hard aan de bel te trekken. Zij menen dat Turkije, een bondgenoot van de Verenigde Staten en NAVO-lid, met dit contract een Amerikaanse wet heeft overtreden.

De wet, genoemd naar zijn belangrijkste initiatiefnemer senator Alfonse D'Amato, werd vorige week maandag door Clinton ondertekend en stelt bedrijven strafbaar die meer dan 27 miljoen dollar per jaar investeren in de olie- en gasindustrie van Iran of Libië. Landen die de Verenigde Staten ervan beschuldigen bij uitstek de ondersteuners en financiers van terrorisme te zijn.

Helaas voor Clinton denken zijn Europese bondgenoten daar anders over. Niet op de laatste plaats omdat bedrijven uit sommige EU-lidstaten aanzienlijke belangen hebben in Iran en Libië. Vanuit Brussel heeft Turkije, dat zich in sommige opzichten een semi-EU-land kan noemen, daarom geen verwijten te duchten.

Amerikaanse kritiek werd zondag bij voorbaat gepareerd door premier Erbakan. Volgens hem is er geen sprake van wetsovertreding omdat er geen investeringen in het geding zijn. Er is slechts sprake van een pijpleiding die beide landen op hun eigen grondgebied met eigen geld aanleggen en de leverantie van gas, dus handel.

Het is nog maar de vraag of Clinton staat te springen om Turkije, mocht het in de zin der wet strafbaar zijn, met sancties te treffen. De wet D'Amato geeft hem voldoende speelruimte. In het automatisch opleggen van straffen aan overtreders is niet voorzien. De president heeft de vrijheid te kiezen tussen opties die variëren van een schrobbering tot het blokkeren van leningen door het IMF.

Mocht Clinton onder voor hem onaanvaardbare druk komen van ontevreden terreurbestrijders in het Congres dan kan hij eveneens het 'kijk op de kaart'-argument in de strijd werpen. Het is een argument dat in feite sinds de Tweede Wereldoorlog het Amerikaanse Turkije-beleid heeft bepaald.

Aanvankelijk maakten de Sovjet-Unie, de olie-belangen in het Midden-Oosten en Israël Turkije tot een hoeksteen van het Amerikaanse veiligheidsbeleid. Na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie kwam de nadruk te liggen op het fundamentalistisch terrorisme en de naweeën van de Golfoorlog - de Koerden-kwestie in noord-Irak en daarmee samenhangend Irak zelf - en het vredesproces tussen Israël en de Arabische wereld.

Of dat alles nog niet ingewikkeld genoeg was, trad in juni in Turkije een regering aan met deelname van de Welzijnspartij onder premier Erbakan. De eerste regering met islamisten sinds de oprichting van de seculiere republiek in 1923. Mede door de aanwezigheid van de pro-westerse oud-premier Çiller op Buitenlandse Zaken, de gematigde toon van de premier en de inhoud van het regeerakkoord, reageerden de VS en de Europese bondgenoten verrasssend ontspannen op de doorbraak in Turkije.

Gepokt en gemazeld in het democratische proces ging het Westen ervan uit dat de aanhang van de islamistische partij - 21,4 procent bij de verkiezingen in december - zou afkalven door deelname aan de macht. Het isolement waarin de seculiere partijen de Welzijnspartij de afgelopen jaren hielden, had immers averechts gewerkt en vele kiezers ertoe gebracht op Erbakan te stemmen, bij wijze van protest tegen het onmachtige en corrupte establishment.

Maar door deelname aan de macht wordt de Welzijnspartij geprikkeld zo niet de ingeslikte radicale punten uit haar programma, dan wel materiële verbeteringen te verwezenlijken waarmee zij de proteststemmers aan zich hoopt te binden. Daarvoor is economische groei en stabiliteit nodig en die wordt pas mogelijk door normalisatie met de buurlanden Irak en Iran waarmee Turkije voor de Golfoorlog een lucratieve handel dreef. Het VN-embargo tegen Irak heeft Turkije naar schatting 20 miljard dollar aan inkomsten gekost.

Hoewel het landen zijn die Washington tot nader order wenst te isoleren, gingen de VS er onlangs mee akkoord dat Irak een beperkte hoeveelheid olie (via Turkije) mag exporteren om met de inkomsten daarvan en onder strikt toezicht van de VN humanitaire goederen aan te schaffen. Het besluit was in feite een tegemoetkoming aan de afgevaardigden van de Welzijnspartij die toch stemden voor een verlenging van de patrouilles van NAVO-gevechtsvliegtuigen boven noord-Irak.

De vraag is nu hoe lang Washington de bestrijding van terreur met sancties en wetgeving, de verplichting aan de Koerden in noord-Irak en de traditionele betrekkingen met Turkije, met elkaar kan verzoenen. 'Kijk op de kaart' wordt dan 'kijk, maar met een sterke maag'.

Joris Cammelbeeck