Voor de buitenwereld tamelijk bizar, zo niet onverteerbaar: hoe Polen (niet) wordt aangepakt door de EU

Het Europees Parlement en de Tweede Kamer eisen spijkers en een bijbehorend schietpistool: de EU-leiders moeten donderdag hun Poolse collega Mateusz Morawiecki verbaal en financieel aan het kruis nagelen voor diens systematische ondermijning van de rechtsstaat. Maar precies zo’n strafexpeditie wil EU-voorzitter Charles Michel vermijden. Net als bondskanselier Angela Merkel, die geen knallende ruzie wenst op haar allerlaatste (107de) EU-top.

Voor de buitenwereld is het tamelijk bizar, zo niet onverteerbaar. Al jaren kijkt de EU toe hoe de Poolse regering (net als de Hongaarse) de onafhankelijke rechtspraak en vrije media de nek omdraait. Deze maand verklaarde het Poolse Constitutionele Hof (gevuld met regeringsgezinde rechters) dat wezenlijke delen van het Europees Verdrag haaks staan op de Poolse grondwet en dus genegeerd moeten worden. ‘De eerste keer ooit’, aldus een getergde voorzitter Ursula von der Leyen van de Europese Commissie.

Maar zelfs deze bom onder het fundament van de EU – zonder uniforme naleving van de EU-wetten rafelt de Unie uiteen – stond tot woensdag niet op de agenda van de EU-top. Pas na druk van enkele lidstaten zal ‘de rechtsstaat’ alsnog ‘ter sprake komen’, schrijft Michel in zijn uitnodigingsbrief aan de leiders. De naam Polen wordt gemeden.

Tot besluiten zal de discussie niet leiden, want Europese leiders nemen elkaar niet graag de maat. Dat dat in de zomer wel gebeurde – de Hongaarse premier Viktor Orbán werd scherp aangesproken op diens omstreden lgbt+-wetten – was de spreekwoordelijke uitzondering op de regel. Premier Mark Ruttes torpedo destijds (‘Viktor, waarom blijf je nog in de EU?’ ) zal hij naar verwachting niet herladen voor zijn Poolse collega Morawiecki. Niet alleen uit beleefdheid, maar ook omdat de oorwassing van Orbán niets heeft veranderd aan diens omstreden wetten.

Polexit

EU-president Michel loopt op eieren. Hij voelt de politieke druk; het debat deze week in het Europees Parlement met Morawiecki knetterde. Het woord ‘Polexit’ viel bij parlementariërs, een vertrek van Polen uit de EU. Morawiecki op zijn beurt stuurde het parlement en EU-collega’s een brisante brief, waarin hij de EU afschilderde als een club van machtsbeluste eurocraten die met financiële chantage de lidstaten reduceren tot ‘provincies’ van hun superstaat. Niet direct de basis voor een goed gesprek morgen.

Tegelijk heeft Michel voor de top een toch al volle agenda met covid, migratie, energieprijzen en de digitale omwenteling. ‘Dat mogen we niet laten gijzelen door Polen’, verzucht een EU-ambtenaar.

Michel weet dat een tirade tegen Morawiecki de vijandigheid vergroot zonder het probleem (de aantasting van de rechtsstaat) te verkleinen. Daarbij is de EU verdeeld: Morawiecki kan rekenen op steun van zijn Hongaarse, Sloveense, Slowaakse en Tsjechische collega’s. Hoe harder de EU tegen hen aantrapt, hoe populairder ze thuis worden. Daartegenover staan maar een paar leiders die bereid zijn hun Poolse collega op zijn acties aan te spreken: Rutte wordt gezien als de voorman van deze rechtsstaat-club.

Rutte heeft een opdracht van de Kamer: draai de Europese geldkraan naar Polen dicht als het volhardt in de onttakeling van de rechtsstaat. Hij kan rekenen op bijval van zijn Belgische, Zweedse en Finse collega’s. Maar bij de grote lidstaten is er minder animo om Polen aan te pakken.

De Italiaanse premier Mario Draghi houdt zich op de vlakte. De Franse president Emmanuel Macron hamert op het belang van de rechtsstaat en EU-recht, maar vooralsnog komt er geen krijgslustige taal uit Parijs. In Berlijn zet de kabinetsformatie gevoelige standpunten in de ijskast. Vertrekkend kanselier Merkel was vorige week niettemin helder: ze wil een dialoog, geen kruisiging. Daarmee is Merkel consistent. Voor haar (en Duitsland) weegt het bijeenhouden van de EU zwaarder dan strikte naleving van de regels.

Wapenarsenaal

Hoe verdeeld en omfloerst de discussie tussen de leiders ook zal zijn, ze is van belang voor Commissievoorzitter Von der Leyen, die ook aan tafel zit. De Commissie moet eventuele sancties tegen Polen in gang zetten en wil weten op hoeveel steun die kunnen rekenen in de hoofdsteden.

Von der Leyen somde in Europees Parlement haar wapenarsenaal al op: Polen opnieuw voor het Europees Hof slepen, de geldkraan dichtdraaien en hernieuwde inzet op de ‘nucleaire’ artikel 7-procedure om Polen zijn stemrecht in de EU te ontnemen. De tweede sanctie – het inhouden van EU-subsidies – is de snelste, de effectiefste en (voor Polen) de zwaarste: voor Warschau staat komende jaren ruim 125 miljard euro aan EU-subsidie klaar.

Steun uit de lidstaten is cruciaal. Voor het stopzetten van EU-geld is een ruime meerderheid nodig, Warschau het stemrecht ontnemen vereist unanimiteit (minus Polen). Het Europees Parlement kondigde woensdag aan de Commissie voor de rechter te slepen als die niet snel tegen Polen in actie komt.

Polen kan uit wraak de EU-machinerie traineren, zeker als het genoeg medestanders heeft. Warschau eiste woensdag al een afzwakking van de groene plannen. En het simpelweg overstemmen van dwarsliggende lidstaten is een riskante zaak, zoals het drama met het herplaatsen van asielzoekers (effectief gesaboteerd door Oost-Europese lidstaten) heeft geleerd.