Von der Dunk: 'Voor de PvdA staat het bestaansrecht op het spel'

Is de PvdA wel oppervlakkig genoeg? Die vraag rijst na lezing van het stuk van Martin Sommer in De Volkskrant van 21 maart. Titel en strekking: 'De positivo's van Nederland laten de sikkeneurigen achter zich'.

De bijgevoegde electorale kaartjes tonen een psychologisch interessante tweedeling met politieke consequenties. Daar waar het goed gaat en men optimistisch is, wonnen woensdag D66, ChristenUnie en SGP. Daar waar het slecht gaat wonnen SP en PVV.

Het probleem waarvoor de PvdA net als die andere klassieke volkspartij, het CDA, staat: het verbinden van beide groepen, en dat lukt beide partijen steeds minder. De samenleving valt daardoor in twee helften uit elkaar.

Optimistische vrolijkheid van D66
De optimistische vrolijkheid die D66 in de steden uitstraalt, zou deze partij de overwinning hebben bezorgd, ten koste van de PvdA? Dat lijkt mij toch iets te simpel. De D66-winst is geen lokale, maar een landelijke. Oogde, om Amsterdam te nemen, D66-lijsttrekker Jan Paternotte echt veel vrolijker dan PvdA-lijsttrekker Pieter Hilhorst? Ik geloof er niets van.

D66 wint daarmee bovendien hooguit de linkse kiezers die reden tot vrolijkheid hebben en daar ligt de kern van het probleem. Degenen die daartoe minder reden hebben, zijn naar de SP overgestapt.

Om een operatie als de decentralisatie van de zorg tot een goed einde te brengen, heb je bovendien geen vlotte prater als Pechtold (een van onze beste parlementariërs, maar zijn ministerschap was niet bepaal een succes) nodig, maar saaie organisatoren als Martin van Rijn. Gesteld dat je voor die hele operatie kiest, want daar ligt weer wèl een cruciaal punt.

De PvdA heeft naar twee kanten verloren, en daarmee vermoedelijk ook om twee hoofdredenen - ik zie even af van plaatselijke factoren als interne verdeeldheid over megaprojecten (Groningen, Den Haag) of gehannes met cliëntelisme (Rotterdam).

Een deel van de eigen klassieke achterban is, met het zorgvraagstuk momenteel misschien als meest actuele, met reden bang straks het hoofd niet meer boven water te kunnen houden. Dit afgezet tegen de almaar voortgaande schaamteloze zelfverrijking aan de top - aan de bonussen lijkt geen einde te komen - leidt door de crisis tot een aantasting van wat de morele basis onder de sociaal-democratie vormt: een besef van elementaire rechtvaardigheid. Van het falen van de PvdA in dit opzicht heeft de SP geprofiteerd, door verder in haar laagbetaalde electoraat in te breken.

Daartegenover staat de winst van D66 bij het betergesitueerde deel van het PvdA-electoraat. Die zal mede te wijten zijn aan het feit dat de PvdA in het kader van de uitruil heeft moeten tolereren dat de VVD met haar door electorale doodsangst voor Wilders ingegeven veiligheidsobsessie steeds meer de rechtsstaat aantast. D66 heeft daartegen veel krachtiger stelling genomen dan de PvdA met het oog op coalitiebelangen durfde.

Electorale bijwagen
Anders dan Pechtold zelf meent, blijft de D66 daarmee in zekere zin een electorale bijwagen van de PvdA. Zijn winst is niet te danken aan het eigen landelijke verkiezingsprogramma: dat speelt lopende de rit geen rol. Kiezers oordelen dan vooral naar wat men doet.

Het punt is: op de cruciale en voor de PvdA fatale sociaal-economische 'hervormingsagenda' doet D66 niet veel anders en steunt het in hoofdlijnen het kabinet. Maar dankzij de Constructieve Drie konden wel eerdere PvdA-coalitie-concessies aan de VVD in sociale zin worden bijgebogen, waardoor D66 dus nu zelfs even wat linkser oogt.

Door die 'hervormingsagenda' zo enthousiast als oplossing voor alles te omarmen, blijft D66 echter blind voor de werkelijke problemen. Van D66-zijde heb ik nog geen enkele analyse gezien van de twee grote democratische uitdagingen van dit moment, die nauw met elkaar verbonden zijn: de groeiende welvaartskloof door de achteruitgang van de lagere middenklasse, en de machteloosheid van de politiek door de neoliberale afbraak van de staat, die landen tot een prooi heeft gemaakt van oppermachtige financiële markten die zich aan elke parlementaire invloed onttrekken.

De zelfbedieningskassa van de belastingparadijzen, waarbij miljardairs en multinationals landen tegen elkaar weten uit te spelen, zodat zij op de afdrachten van gewone burgers en bedrijven kunnen parasiteren: dat is een wezenlijker probleem dan de vraag of en hoe wij voortaan onze dorpsoudste mogen kiezen, of dat er een referendum gehouden kan worden over de bouw van een wat al te groot uitgevallen cultuurpaleis.

Muur van stilzwijgen
Elke discussie over de gewenste maatschappelijke ordening is echter van de politieke agenda verdwenen - en de hardnekkige ontkenning van de relevantie daarvan in Den Haag is wat ons land opbreekt. De WBS, het wetenschappelijk bureau van de PvdA, is een van de weinige instanties die dat probleem op de kaart probeert te zetten - maar stuit op een muur van stilzwijgen bij anderen, ook bij D66.

Ja: het besef dat, als gevolg van de zoëven genoemde ontwikkelingen, met de politiek ook de burger zijn greep op zijn eigen samenleving verliest, stemt de PvdA inderdaad wat minder vrolijk dan D66. Terecht. Vrolijkheid staat hier namelijk gelijk aan oppervlakkigheid.

Ja, ik ben ook erg voor beter onderwijs, beste Alexander, maar dat is niet de panacee voor wat dreigt. Jean-Pierre Geelen refereerde vrijdag in zijn tv-column aan de filosoof René Gude, die stelde dat de individualistische eis dat iedereen voortdurend maar excellent moet zijn, automatisch in vele afvallers resulteert. Tegenover de winnaars van de globalisering en de modernisering van de kenniseconomie staan talloze verliezers. En de geschiedenis leert: als die te talrijk worden, dan nemen die wraak.

D66 is bij uitstek de club van de succesvollen en kansrijken, van de winnaars. Haar can do-mentaliteit maakt haar, net als de VVD, soms een beetje tot een soort Emile Ratelband-partij: succes is een keuze.

Nee: succes is vaak niet een keuze. Op veel factoren heeft een mens geen invloed - dat besef is in zekere zin wat sociaal-democraten en christen-democraten bindt: dat herkomst, gemeenschap en omgeving even belangrijk zijn voor kansen in het leven. Dat wordt door liberalen genegeerd.

Treuzelende slappelingen
Anders dan D66 snapt de PvdA wèl het belang van een analyse van de sociaal-economische machtsverhoudingen. Dat, en het feit dat ze dat uitstraalt, maakt haar ongetwijfeld in andere ogen 'arrogant'. Maar is het niet veel arroganter om, zoals D66 doet, te stellen dat men als enige voor 'hervormingen' durft te staan, en de anderen met hun getreuzel maar slappelingen zijn? Hier heeft D66 namelijk zeer makkelijk praten: de door haar voor onvermijdelijk verklaarde 'hervormingen' doen haar kiezers financieel heel wat minder pijn dan die van anderen.

'En nu vooruit', zo riep Pechtold ons in elk verkiezingsspotje toe. Maar wat voor hem vooruit is, is voor velen achteruit: nog verdere flexibilisering van de arbeidsmarkt, 'marktconforme' huurverhogingen, de participatie-samenleving die mensen 'in hun eigen kracht' moet zetten die over weinig kracht beschikken. Deze veranderingsporno' - om een term van René Cuperus te lenen - zien veel burgers begrijpelijk als zeer bedreigend.

De PvdA en het CDA waren als klassieke volkspartijen de enige twee die een brug sloegen tussen hogeropgeleiden en lageropgeleiden, tussen beter- en minderbetaalden. Alle anderen bedienen slechts een sociaal-economische sector van de samenleving, en zullen daarmee ook nooit aan de 30% van de stemmen komen, die PvdA en CDA ooit moeiteloos behaalden. VVD en D66 zijn er voor de winnaars, SP en PVV voor de verliezers.

De PvdA is nu het voorspelbare slachtoffer geworden van de samenwerking met haar natuurlijke tegenpool, de VVD. In 2012 was de druk vanuit de polder en de media om vooral snel elkaar te vinden, groot: er moest nu even verantwoordelijkheid worden genomen. 'Verantwoordelijkheid nemen' wordt door de slachtoffers daarvan echter niet zo gewaardeerd.

Wil de PvdA nog overlevingskansen hebben, dan betekent dat dat zij bij de komende collegeonderhandelingen zeer scherp moet kiezen: voor portefeuilles die met woningbouw en sociale zaken te maken hebben, want daar ligt het cruciale onderscheid met de meest logische yuppie-partners D66 en GroenLinks. Aan de eerste kan de PvdA met gerust hart cultuur en onder-wijs overlaten, aan de tweede verkeer en milieu. Op die terreinen zijn de verschillen van inzicht niet zo groot. Op sociaal wel. Individuele wethoudersambities zullen nu aan strategisch denken ondergeschikt moeten zijn.

Ook in Den Haag zal de PvdA een veel duidelijker sociaal profiel moeten krijgen en zich veel meer dan tot dusver op de opgave moeten richten, die haar historisch bestaansrecht geeft: op wat de laatste visionaire premier van Nederland, Den Uyl, ooit 'de boel bij elkaar houden' noemde.

^{Thomas von der Dunk is columnist voor Volkskrant.nl}