Von der Dunk: 'Paus Franciscus is bezig met grote schoonmaak in Rome'

Het is vast nog veel te vroeg om er over te oordelen, om het antwoord van Zhou Enlai op De Gaulles vraag hoe hij aankeek tegen de Franse Revolutie te citeren, maar men kan zich niet aan de indruk onttrek­ken dat in deze maanden in Rome grondig rommel wordt opgeruimd, of tenminste daartoe een serieuze poging wordt ondernomen. In beide Romes: zowel in de Augiasstal van de Katholieke Kerk als in die van de Italiaanse staat.

De nieuwe paus lijkt een ongekende voortvarendheid ten toon te spreiden bij het aanpakken van allerhande wantoestanden, om te beginnen de bancaire. Hij heeft duidelijk haast. Daarvoor bestaat ook voldoende reden, want door allerlei schandalen - het kindermisbruik vooraan - is het morele gezag van de Kerk ernstig aangetast.

Veel scherper dan Ratzinger, die in zijn voor-pauselijke verleden diverse zondaars de hand boven het hoofd had gehouden, neemt Francis­cus afstand van de pedosexuele ontsporingen in kloosters en internaten. En waar zijn voor­gan­ger(s) er in de praktijk nog met een wijde boog omheen liepen, grijpt hij eveneens in binnen het kerkelijk apparaat van het Vaticaan zelf: twee topban­kiers-in-kwade-zaken zijn al aan de dijk gezet.

Christelijke eenvoud
Ook op een volgend cruciaal vlak zet hij duidelijk een scherpere toon: dat van de armoede. Zijn gekozen naam als paus is hier een program. Ook Johannes Paulus II en Benedictus XVI hadden al de uitwassen van het kapitalisme gehekeld, maar Franciscus trekt tevens een logische consequen­tie voor de Kerk zelf: haar hoogwaardigheidsbekleders moeten, omwille van de eigen geloofwaardigheid, in de christelijke eenvoud vooropgaan.

Weg met alle poespas en luxe, geen openlijk vertoon van rijkdom meer. In dat opzicht herinnert Franciscus aan de laatste Nederlandse paus Adria­nus VI, die na de Medici en de Borgia's - een populaire tv-serie brengt ze dezer dagen weer tot leven - ook een grondige catharsis belichaamde.

Sympathie
Daarmee verwerft Franciscus wereldwijd grote sympathie, zij het dat een al te groot verlies aan decorum - net als voor hedendaagse monarchieën - ook weer bepaalde risico's behelst. Al te ge­woontjes mag de opvolger van Petrus gezien de universele religieuze pretenties van de Kerk natuurlijk niet zijn. Dat dreigde in het begin eveneens een beetje met Johannes Paulus II: een paus die uit skieën ging.

Vooral voor Latijns-Amerika is een keuze voor de armen, waar het episcopaat in het verleden in de praktijk steeds partij voor militaire junta's als sterke arm van superrijke grootgrondbezitters - het milieu der Zorreguie­ta's - had gekozen, niet zonder belang. Op zijn staatsbe­zoek in Brazilië bezocht Francis­cus niet alleen een sloppenwijk, maar liet zich daarbij ook vergezellen door een enorm portret van de in 1980 in El Salvador ver­moorde bisschop Oscar Romero - een martelaar van de toentertijd door het Vaticaan verdoemde bevrijdingstheologie.

Homo's
Tenslotte is er nog een andere toonzetting op het moraaltheologische vlak. De stijl-dogmatische heeft voor een menselijk-pastorale insteek plaats gemaakt - in dat op­zicht verhoudt Franciscus zich tot Benedictus XVI als Johannes XXIII tot diens voorganger Pius XII. Wie ben ik, om over homo's te oordelen?

Zeker: inzake het celibaat, de vrouw in het priesterambt en het homohu­we­lijk zullen zij in conservatisme niet veel verschil­len, dat stelt Anton de Wit in De Volkskrant van 31 juli terecht. In 2014 gaat het Vaticaan nog echt niet tijdens de Gaypride aan de Canalpara­de deelnemen, ook al beschikt de Kerk werel­dwijd over genoeg homosexuele priesters om de hele vloot van tachtig boten moeite­loos te vullen.

Maar dat is niet het hele verhaal: juist de wijze waarop het Vaticaan over iets spreekt wat zij feitelijk verwerpt, is in haar geval niet zonder belang - je hebt nu eenmaal De Leer en Het Leven, en de wijze waarop de Kerk met de kloof tussen beide omgaat is voor de leefbaarheid van de wereld voor haar gelovigen van belang: stuit de zondaar op begrip of op verdoe­menis?

Overlevingstraditie
De Katholieke Kerk lost vanouds haar problemen op door er niet te luid over te spreken - zowel bij pastorale misstanden, waarvoor de doofpot gereed staat, als bij theologische misslagen, indien de bevindingen van de wetenschap niet met de kerkelijke overleveringstraditie blijken te sporen. Waar orthodoxe calvinis­ten dan in hun exegetische ijver met de bijbel tot het gaatje gaan - er staat wat er staat - mijdt het Vaticaan op zulke momen­ten liever theologi­sche scherpslijpe­rij.

Niet toevallig legt zij meer de nadruk op het Nieuwe dan op het Oude Testament. Want hoezeer Opstanding en Hemelvaart ook in strijd zijn met de natuurwetten, als zij toch plaats zouden hebben gevonden, verandert dat minder aan de wereldgeschiedenis dan de Schepping in Zeven Dagen of de Zond­vloed waar men in Staphorst nog bijzonder sterk aan hecht.

De feitelijke flexibiliteit van de Katholieke Kerk - naast het woord van het Evange­lie zijn ook de uitspraken van kerkvaders en encyclieken van vorige pausen, alsmede tweeduizend jaar traditie van het grootse belang - kan het Franciscus makkelijker maken om andere accenten te leggen: niet op de dogmatiek, maar op de moraal.

Dat laatste is zeker ook voor dat andere Rome niet zonder belang. ­Met de eenvoud van deze paus begint de hedonistisch weelde van Berlusco­ni - die als 'vroom' katholiek tegenover de 'communisten' lang op de stilzwij­gende steun van het Vaticaan kon rekenen - wel erg scherp te contrasteren.

Het zal vast toeval zijn, maar het feit dat de megafrauderende mediamag­naat die al twintig jaar de Italiaan­se politiek gijzelt, nu eindelijk zijn eerste defini­tieve veroorde­ling te pakken heeft, lijkt zo in het verlengde te liggen van de grote schoon­maak waarmee Francis­cus in eigen huis begon­nen is.

_{Thomas von der Dunk is cultuurhistoricus en columnist van Volkskrant.nl}