Viruswaarheid versus de staat: valt het hof iets aan te rekenen?

Het is dinsdagochtend half elf en Willem Engel viert als voorman van actiegroep Viruswaarheid zijn grootste juridische overwinning tot dan toe. De avondklok moet per direct van tafel, heeft de voorzieningenrechter in Den Haag bepaald. Engel prijst de rechtsstaat die hij eerder zo verfoeide. ‘Ik ben heel blij dat er nog zoiets als een onafhankelijke rechtspraak bestaat in Nederland.’

Tien uur later staat hij met een ruk op uit zijn stoel. ‘U maakt een grote fout’, schreeuwt hij tegen het Haagse gerechtshof, dat na een rommelige spoedzitting heeft besloten dat de avondklok voorlopig toch van kracht blijft. Engel is woest: ‘De rechtspraak zal zich hierom moeten verantwoorden.’

‘Hogere machten’

Zelden zal iemand zo kort hebben kunnen genieten van een overwinning in de rechtbank als hij. Hoe kon het dat de staat nog dezelfde dag (binnen vier uur zelfs) in hoger beroep kon gaan, vroegen Engel en Viruswaarheid-jurist Jeroen Pols zich vertwijfeld af. Was hier soms druk uitgeoefend door hogere machten?

Op zich is die vraag niet onbegrijpelijk, zeggen deskundigen. Een hoger beroep kan vaak snel plaatsvinden als er een spoedeisend belang is. Maar dit was wel héél snel.

Hoogleraar staatsrecht Douwe Jan Elzinga (Rijksuniversiteit Groningen) vindt het bijna ondenkbaar dat bijvoorbeeld de minister van justitie de rechterlijke macht onder druk zet. ‘Dat hij zou zeggen: even de agenda leeg vegen, want wij komen eraan. Dat kan gewoon niet. Maar het is wel opvallend dat het nu zo snel ging, daar is vast ergens een ingang voor gevonden.’

Volgens Elzinga kan de overheid het zich ‘op geen enkele manier permitteren om een geprivilegieerde positie voor zichzelf te creëren’. Juist daarom is hij benieuwd ‘hoe het zit’.

Spoedeisend belang

Het Haagse gerechtshof ontkent in alle toonaarden dat de staat druk heeft uitgeoefend en benadrukt de scheiding der machten die Nederland kent. Het hof wees het verzoek van de staat toe, omdat er sprake was van een spoedeisend belang. ‘De avondklok gaat wel ergens over’, aldus een woordvoerder van het hof.

Daarop maakte het hof vaart. De drie raadsheren (rechters van een gerechtshof), die allemaal thuis werken vanwege corona, werd gevraagd of ze om 16 uur in het Haagse Paleis van Justitie konden zijn. Zij stonden dinsdagmiddag niet voor andere zaken ingepland.

Engel en jurist Pols vonden die vliegensvlugge gang van zaken moeilijk te verkroppen. Beschikt de staat soms over een apart telefoonnummer om nog dezelfde dag naar de rechter te kunnen, vroegen ze zich af. In een andere zaak die ze tegen de staat voeren, heeft de rechtbank pas in april tijd voor ze.

Dat speciale telefoonnummer is er niet, benadrukt het gerechtshof in Den Haag. Alles hangt af van hoe belangrijk en spoedeisend de rechtszaak is, zegt het hof Arnhem-Leeuwarden. ‘De ene spoed is de andere niet. Elke zaak wordt op zijn eigen merites beoordeeld.’

Uitzonderlijk

Een spoedappèl binnen vier uur behandelen, ook het Haagse hof noemt het ‘uitzonderlijk’. Toch kan de rechtspraak snel zijn als het moet. Zo nodigde een voorzitter van een gerechtshof ooit twee partijen op zaterdag bij hem thuis uit, om alvast vaart te kunnen maken met hun spoedeisende zaak. ‘En onder druk wordt alles vloeibaar’, zegt hoogleraar bestuursrecht Jacobine van den Brink van de Universiteit van Amsterdam.

‘Er wordt hier echt niet een soort handstand gemaakt om het kabinet te dekken’, zegt voormalig ombudsman Alex Brenninkmeijer, hoogleraar institutionele aspecten van de rechtsstaat aan de Universiteit Utrecht. ‘Het algemeen belang van dit spoedappèl is gewoon enorm’, zegt Geerten Boogaard, bijzonder hoogleraar decentrale overheden aan de Universiteit Leiden.

Boogaard: ‘Viruswaarheid heeft hoog ingezet tegen de staat, dan kun je verwachten dat die zwaar terugslaat. Bijvoorbeeld door Jaap van Dissel van het RIVM tevoorschijn te halen. Had Viruswaarheid geprocedeerd vanwege een niet-betaald bonnetje, dan was het een heel ander verhaal geweest.’

Om 20.38 uur, 22 minuten voor het ingaan van de avondklok, bepaalde het gerechtshof dat de avondklok voorlopig van kracht blijft. Het hof zei daarbij niet in te zijn gegaan op het (epidemiologische) nut of de noodzaak van de avondklok: dat gebeurt vrijdag pas, tijdens het hoger beroep.

Maar waarom was Jaap van Dissel dan aanwezig? De directeur van het Centrum Infectieziektebestrijding van het RIVM en de voorzitter van het Outbreak Management Team is bij uitstek een man van de inhoud, en niet van de juridische argumenten.

‘Hij was door de landsadvocaat opgeroepen als getuige-deskundige’, laat het RIVM weten. De landsadvocaat verwijst naar het ministerie van Justitie. Daar zegt een woordvoerder dat Van Dissel ‘als deskundige een toelichting gaf op het belang voor de staat om de uitspraak te schorsen’.

Jojo-effect voorkomen

Het gerechtshof liet het belang van de staat uiteindelijk zwaarder wegen dan dat van Viruswaarheid. Ook om een jojo-effect te voorkomen, waarbij de avondklok even zou zijn geschrapt om misschien na het hoger beroep van vrijdag toch weer te gelden.

Onbegrijpelijk, vonden Engel en Pols van Viruswaarheid. Maar Van den Brink snapt die argumentatie wel. ‘Het zou heel gek zijn als iedereen even de straat weer op mag en dan weer niet. Die verwarring wil je voorkomen.’

Stel je eens voor dat de staat ongelijk had gekregen, zegt Boogaard, dan hadden duizenden boa’s en agenten dinsdagavond voor schut gestaan. ‘Die zouden allemaal zijn uitgelachen door virusontkenners.’