Vijf jaar na de mislukte coup in Turkije heeft Erdogan alleen maar meer macht naar zich toegetrokken

‘Een geschenk van God’ noemde president Erdogan de snel mislukte couppoging in Turkije vijf jaar geleden en het is duidelijk geworden wat hij daarmee bedoelde. Intussen blijft de vraag: wat is er in die zomernacht van 15 op 16 juli 2016 precies gebeurd?

Eén vraag is nog altijd niet beantwoord, vijf jaar nadat in Turkije een – mislukte – staatsgreep werd gepleegd: wat is er precies gebeurd in de nacht van 15 op 16 juli 2016?

Duidelijk is dat eenheden van het leger de kazernes verlieten met het doel de regering van president Recep Tayyip Erdogan omver te werpen. Tanks posteerden zich op bruggen en andere strategische plekken in Istanbul. Legervliegtuigen scheerden intimiderend over het parlement en het presidentieel paleis in Ankara en wierpen bommen af. Militairen drongen de studio van CNN Türk binnen en lieten meedelen dat de ‘Raad voor Vrede Thuis’ de macht in het land had overgenomen.

Tot zover de coup zoals de putschisten die voor ogen hadden. Verder liep alles mis, vanuit hun optiek. Andere legeronderdelen, hoge bevelhebbers en de politie keerden zich tegen hen. Burgers kwamen na een oproep van Erdogan de straat op en posteerden zich voor de voertuigen van de rebellerende militairen.

Bovendien was de putsch zeer amateuristisch. De coördinatie was zoek en de coupplegers negeerden een belangrijke les uit hoofdstuk 1 van het standaardwerk Staatsgreep voor beginners: zorg dat je ogenblikkelijk de massamedia in handen krijgt. Afgezien van die ene verklaring op CNN lieten ze de tv-studio’s links liggen.

Al in de ochtend van zaterdag 16 juli was duidelijk dat de operatie was mislukt. Ook was meteen duidelijk wie volgens Erdogan en zijn regering het brein was achter de couppoging: de islamitische prediker Fethullah Gülen, die in ballingschap leeft in de VS. Met diens beweging had Erdogan jarenlang samengewerkt, maar in 2013 was het tot een breuk gekomen.

Zuivering

Diezelfde ochtend noemde de president de mislukte staatsgreep ‘een geschenk van God’ en al spoedig werd duidelijk wat hij daarmee bedoelde. Hij greep de gelegenheid niet alleen aan om korte metten te maken met de Gülenbeweging, maar ook om een grootscheepse zuivering te houden bij leger, politie, onderwijs, rechterlijke macht en ambtenarij. Tienduizenden personen werden gearresteerd, een veelvoud werd ontslagen.

Nogmaals: wat is er precies gebeurd in die zomernacht, vijf jaar geleden? Was de coup inderdaad geregisseerd door Fethullah Gülen? Was er sprake van een gelegenheidscoalitie van gülenistische officieren en andere ontevreden elementen in het leger? Of had de entourage van Erdogan wellicht handig een halfbakken staatsgreep laten gebeuren, het Engelse gezegde ‘Give them enough rope to hang themselves’ indachtig?

Je zou verwachten dat na vijf jaar iets meer duidelijk zou zijn geworden over de toedracht, maar daar is geen sprake van. Onafhankelijk onderzoek doen in Turkije is onmogelijk. Geen onderwerp zo gevoelig en explosief als ‘FETÖ’, zoals de Gülenbeweging officieel wordt genoemd, de Fethullah Terroristische Organisatie. Militante Koerden - óók vervolgd - kunnen zelfbewust voor hun politieke oriëntatie uitkomen, maar geen hond in Turkije zal toegeven ook maar iets met Gülen te maken te hebben.

Erdogan en zijn AK-partij hebben qua geschiedschrijving dus het rijk alleen. Ook kunnen zij eenzijdig bepalen welke lessen uit die geschiedenis getrokken worden.

Presidentieel systeem

Eén les trok Erdogan al binnen een jaar. Hij greep de gebeurtenissen aan om het presidentieel systeem in te voeren waarop hij al jaren aan het azen was. Het staatshoofd trok alle macht aan zich, in lijn met een nieuwe grondwet.

Die macht gebruikte hij vervolgens om zijn machtspositie verder te verstevigen. Hoewel aanzienlijk minder in aantal (ooit raakt de voorraad op), zijn de arrestaties van militairen en anderen doorgegaan tot de dag van vandaag. En vorige week maakte de regering bekend dat aan ruim honderd landen een verzoek is gedaan FETÖ-verdachten uit te leveren. Vooral landen in Centraal-Azië gaan daarop in.

Bovendien werd de crisissfeer aangegrepen om een andere vijand aan te pakken, de Koerdisch gezinde partij HDP. Ruim zesduizend partijactivisten zitten gevangen, onder wie oud-partijleider Selahattin Demirtas. Hij werd al vier maanden na de couppoging opgepakt. Bij het Constitutioneel Hof is op 21 juni een procedure in gang gezet om de partij te verbieden.

Met de vrijheid van meningsuiting is het in Turkije slechter gesteld dan ooit. Tientallen journalisten zitten vast, kranten zijn gesloten. Elk jaar worden er méér mensen aangeklaagd wegens ‘belediging van de president’, een wettelijk vergrijp, vaak te kinderachtig voor woorden.

Zo werd eind juni in Rize een man gearresteerd die in een straatinterviewtje op tv had gezegd niets te geloven van Erdogans bewering dat Turkije spoedig tot ’s werelds tien grootste economieën zal behoren. ‘Onzin. Kijk eens in welk moeras hij het land heeft getrokken.’

Inflatie

Hoe dan ook gaat het niet goed met de Turkse economie. De inflatie loopt uit de klauw en de lira staat op een historisch dieptepunt. Bedrijven die grondstoffen importeren voelen de pijn, net als consumenten en burgers die weleens naar het buitenland willen.

Datzelfde buitenland wordt door Erdogan aangewezen als bron van alle kwaad. ‘De Turkse economie wordt aangevallen’, zei hij vorige week in een toespraak tot provinciale partijleiders. ‘Het spel is een driehoek van wisselkoersen, rentestand en inflatie.’

‘De couppoging van 15 juli en de poging onze economie in een crisis te storten hebben hetzelfde verraderlijke doel’, volgens de president. ‘Degenen die Turkije aanvielen via terroristische organisaties hebben gefaald, en nu proberen ze het op een andere manier.’

De economische malaise baart Erdogan ook zorgen met het oog op de presidents- en parlementsverkiezingen van 2023. Volgens de peilingen is zijn herverkiezing allerminst zeker. Twee afsplitsingen van de AKP knabbelen aan zijn electorale achterban. Zijn coalitiepartner, de rechts-nationalistische MHP, staat er niet best voor. De Goede Partij (IYI), een gematigde afsplitsing, trekt al twee keer zoveel kiezers als de MHP.

Erdogans coalitie en de oppositie staan onverzoenlijk tegenover elkaar, de laatste met één hand op de rug gebonden: de presidentiële almacht beperkt haar slagkracht. Niettemin wordt donderdag in Turkije de ‘Dag van Democratie en Nationale Eenheid’ gevierd. George Orwell draait zich om in zijn graf.