Vijf jaar geleden stierf de man achter 'orthopraxis'

Het woord orthopraxis dat boven deze rubriek staat, heb ik van de filosoof Frits Staal (1930-2012). Hij stierf vijf jaar geleden in Thailand en om hem te gedenken heeft het Institute of Buddhist Studies in Berkeley een verzameling essays uitgegeven onder de titel: On Meaning and Mantras.

Of Staal een boeddhist was zou ik niet durven beweren, maar misschien is dat een verkeerde manier van etiketteren. Hoe kom je er bij voorbeeld achter of iemand echt katholiek is of hindoe? Zeker is dat Staal, die in Amsterdam een leerling was van de logicus Evert Willem Beth, steeds meer geïnteresseerd raakte in oosterse filosofieën.

Hij deed uitvoerig onderzoek naar Vedische rituelen en mantra's, maar altijd vanuit de wetenschappelijke discipline. Beroemd is zijn uitspraak: 'Iets irrationeel onderzoeken is iets niet onderzoeken.' Vandaar dat hij zich zelfs waagde aan een wetenschappelijke beschrijving van de mystiek. Staal had een enorme hekel aan mensen die propageerden dat het Westen rationeel is ingesteld en het Oosten irrationeel. Een groot deel van zijn leven was gewijd aan het bestrijden van die misvatting.

Uit de essays komt naar voren dat Staal door de taalkundige Noam Chomsky is gevraagd naar de Verenigde Staten te komen. Via het Massachusetts Institute of Technology, waar Chomsky werkte, kwam Staal terecht in Berkeley, een logische stap, want de Californische leefstijl was zeer aan hem besteed. Het heeft me verbaasd dat hij 'maar' 81 is geworden. Hij was zeer kwiek, surfte tot op hoge leeftijd en het lichaam was voor hem een tempel van de geest en geen kraakpand dat je even goed kon uitwonen.

Mantra's

Door zijn bestudering van de Vedische rituelen raakte Staal er steeds meer van overtuigd dat de menselijke taal is ontstaan uit mantra's die werden gezongen. Een mantra is een spreuk, een woord of een gebed waarvan niemand weet wat het betekent, maar dat op de een of andere manier wel een magisch effect veroorzaakt bij degene die het intensief gebruikt.

Halleluja, amen, hare krishna, mozes kriebel of jemig de pemig zijn mantra's die mensen als een bezwering uitspreken zonder dat zij zelf enig besef hebben van de betekenis. Dat bracht Staal tot het idee dat rituelen 'inhoudelijk leeg' zijn, maar dat het wel van belang is die rituelen in de juiste volgorde - de orthopraxis - uit te voeren. Als dat niet gebeurde, kon alles in de war lopen en zouden de goden misschien wel ontstemd raken.

Bovenal was Staal een man van de ironie. Hij vertelde me eens dat hij in Californië een bezoek had gebracht aan Bhagwan Shree Rajneesh, die eerder in Nederland furore had gemaakt met volgelingen als kleinkunstenaar Ramses Shaffy en psychiater Jan Foudraine. Voor Staal was de Baghwan een kruimelaar, die op sluwe wijze gebruikmaakte van de onwetendheid van hippe westerlingen. Toen de Baghwan hoorde dat Staal een echte professor was, liet de goeroe hem bij zich roepen. Daarop kreeg Staal een mantra in het oor gefluisterd, die hij de rest van zijn leven moest onthouden en aan niemand mocht vertellen. Ik vroeg Staal of hij mij de mantra wilde doorgeven. Hij dacht na, schrok: hij was hem vergeten!

De essays bevatten onder meer een mooie biografische schets van Philo Bregstein en enige herinneringen van Laurens van Krevelen, die vertelt hoeveel moeite het kostte om Staals werk over de Vedische rituelen gepubliceerd te krijgen.

Over hoe Staal in Thailand aan zijn einde is gekomen, zal een biografie uitsluitsel moeten geven.