Vijf jaar geleden knielde Colin Kaepernick tijdens het volkslied: wat is er sindsdien veranderd?

American-footballspeler Kaepernick geeft geen interviews en blijft aan de zijlijn, maar knielen als protest tegen racisme en politiegeweld is gemeengoed geworden. Wat is er veranderd in de vijf jaar na zijn knielend protest?

Om de zoveel tijd valt de naam van Colin Kaepernick in de Amerikaanse media, als een team uit de American-footballcompetitie NFL verlegen zit om een spelverdeler, bijvoorbeeld (en vervolgens toch weer een ander kiest). Maar vaker valt zijn naam in verband met politiegeweld tegen zwarte Amerikanen. Uit protest daartegen besloot hij in het najaar van 2016 te knielen tijdens het volkslied.

Kaepernick, 33 inmiddels, een kind uit een gemengd huwelijk, geadopteerd door een wit gezin, hield een uv-licht tegen de Amerikaanse maatschappij, voor hen die de hardnekkige vlekken van institutioneel racisme en politiegeweld tegen zwarte Amerikanen niet zagen, of niet wilden zien. Zijn gebaar veroorzaakte ongemak en legde de politieke verdeeldheid in het land bloot.

Progressief Amerika zag een schreeuw om verbetering, conservatieve landgenoten spraken schande van de actie, die volgens hen de vlag besmeurde en gevallen militairen schoffeerde.

Toen Kaepernick navolging kreeg van andere spelers, deed president Donald Trump een duit in het zakje: de ‘son of a bitch’ die knielde moest op staande voet worden ontslagen en kon wellicht beter het land verlaten. Kaepernick werd een paria in zijn competitie. Geen club die hem nog een contract aanbood. Op 1 januari van 2017 speelde hij zijn laatste wedstrijd.

Maar Kaepernick bleef relevant. Na de moord op George Floyd, de zwarte man die in Minneapolis bezweek onder de knie van politieagent Derek Chauvin, was zijn invloed zichtbaar. Het was de zomer van 2020, door heel het land gingen miljoenen demonstranten de straat op. Ze knielden, niet alleen omdat Kaepernick dat deed, maar ook door de manier waarop Floyd aan zijn einde was gekomen - een lugubere toevalligheid.

De eruptie aan demonstraties, de grootste in de geschiedenis van het land, werd door linkse Amerikanen gezien als het gelijk van Kaepernick. Dít was nou waarom hij knielde, zag men het dan eindelijk? (De omstreden American-footballspeler kreeg opeens meer bijval dan ooit: ongeveer de helft van het Amerikaanse volk steunde hem, bleek uit onderzoek van opiniepeiler YouGov, waar dat vijf jaar eerder nog maar een kwart was.)

In diverse steden waren het sporters die voorop liepen in de protestmarsen. Later in diezelfde zomer van 2020, toen de zwarte Jacob Blake in Kenosha, Wisconsin, door een politieagent in zijn rug werd geschoten, legden veel van hen hun werk neer. Basketballers uit de NBA weigerden te spelen, ook wedstrijden in honkbalcompetitie MLB en ijshockeycompetitie NHL werden geschrapt. In de NBA en de WNBA, de Woman’s National Basketball Association, werd knielen tijdens het volkslied gedurende de zomer gemeengoed.

‘Dat was zonder Kaepernick allemaal niet gebeurd’, zegt Dave Zirin, podcaster, journalist en schrijver van het boek The Kaepernick Effect. ‘Hij reikte sporters het gereedschap aan om woede over racisme en politiegeweld op een vreedzame manier te vertalen naar het sportveld.’

Zelf bleef Kaepernick aan de zijlijn, zoals de man uit Nevada doorgaans een plek in de schaduw verkiest. Interviews geeft hij niet. Verschijningen in het openbaar zijn zeldzaam. ‘Hij is een symbool geworden,’ zegt Zirin. ‘Een krachtig symbool.’

In eerste instantie viel het niemand op toen Kaepernick op 14 augustus van 2016 bleef zitten tijdens het spelen van het nationale volkslied The Star-Spangled Banner, een traditie in de Amerikaanse sport. Zijn club, San Francisco 49ers, speelde een oefenwedstrijd tegen Houston Texans. Kaepernick, sterspeler van het team, de zogeheten quarterback, hoefde niet in actie te komen. Het publiek lette niet op hem.

Twee weken later, opnieuw tijdens een oefenduel, werd de zittende Kaepernick opgemerkt door een journalist. Na de wedstrijd sprak die hem erop aan. ‘Ik zal niet staan voor de vlag van een land dat zwarte mensen en andere mensen van kleur onderdrukt,’ reageerde Kaepernick. ‘Er liggen dode lichamen in de straten en de daders krijgen betaald verlof.’ De activist Kaepernick was geboren.

Op 1 september van 2016, voor een uitwedstrijd bij San Diego Chargers, koos hij een nieuwe aanpak. Kort van tevoren had Kaepernick gesproken met Nate Boyer, een American-footballspeler en voormalig militair die had gediend in Afghanistan en Irak. Hij vroeg hem naar een respectvolle manier van demonstreren. Knielen, adviseerde Boyer. Kaepernick volgde de raad op, maar het onbegrip groeide alleen maar.

‘Hij wilde proberen om mensen te laten luisteren, dat was alles, op een geweldloze en ongevaarlijke manier’, zegt Howard Bryant, sportjournalist en schrijver van het boek The Heritage, over de geschiedenis van activisme onder Afro-Amerikaanse sporters. ‘Het is in dit land makkelijk om zwarte landgenoten als niet loyaal af te schilderen, terwijl het leger voor bijna 40 procent uit minderheden bestaat. Dezelfde mensen die Kaepernick on-Amerikaans en gevaarlijk noemden, bestormden op 6 januari het Capitool. De hypocrisie is enorm.’

Kaepernick herinnerde zijn collega’s aan de invloed die zij als sporters kunnen hebben, zegt Bryant. ‘Dat besef was in de veertig jaar daarvoor verloren gegaan.’ Naarmate atleten meer gingen verdienen, verdween het activisme, zegt de schrijver, want ‘wie zijn nek uitstak, werd verwoest’.

Bokser Muhammad Ali kon 3,5 jaar niet vechten vanwege zijn dienstweigering, Tommie Smith en John Carlos, de sprinters die hun gebalde vuisten in de lucht staken bij de Olympische Spelen van Mexico Stad in 1968, werden verbannen. Bryant: ‘Sporters dachten dat ze niet meer konden winnen.’

Anderen namen het stokje de afgelopen jaren over van Kaepernick. De uitgesproken sterbasketballer LeBron James begon een stichting om de opkomst onder minderheden bij de presidentsverkiezingen te stimuleren. De vrouwen van de WNBA nemen al jarenlang het voortouw.

Zo voerden de basketbalsters van Atlanta Dream vorig jaar campagne tegen hun clubeigenaar Kelly Loeffler, een conservatieve senator en Trump-aanhanger die de Black Lives Matter-beweging verwierp. Niet zonder gevolgen: Loeffler verloor haar zetel in de Senaat.

Enkele sterspeelsters uit de competitie verlieten hun sport om zich fulltime te kunnen richten op sociale kwesties in hun omgeving.

De macht van de sporter lijkt te groeien, zeker sinds grote sponsoren zich achter hun missie schaarden – ook Kaepernick wordt nog altijd gesteund (en betaald) door Nike.

Bryant heeft zijn twijfels. ‘Iemand als James is een grote naam’, zegt hij, ‘en je kunt niet iedereen schorsen, maar als mensen zeggen dat sporters momenteel de macht hebben, is mijn wedervraag altijd: hoeveel macht heb je daadwerkelijk als je alles verliest door je mening te uiten?’

Kaepernick was een makkelijk doelwit, zegt Bryant. In 2013 leidde het supertalent zijn 49ers naar de finale van de NFL, de Super Bowl, maar in de jaren daarna ging het bergafwaarts met zijn spel. ‘Het was de reden dat ze hem konden isoleren: hij was niet meer zo goed.’

Jarenlang voerde Kaepernick een juridische strijd met de NFL, die hij beschuldigde van samenzwering om hem buiten de deur te houden. In 2019 werd de zaak geschikt voor een onbekend bedrag.

Afgelopen zomer, onder druk van de BLM-beweging, erkende NFL-baas Roger Goodell verkeerd te hebben gehandeld door de protesten in eerste instantie af te keuren, en zelfs kortstondig te verbieden. Hij had beter moeten luisteren naar zijn spelers, sprak hij in een verklaring. De naam van Kaepernick ontbrak.

Zijn terugkeer in de NFL lijkt onwaarschijnlijk. ‘When pigs fly,’ zegt Zirin, oftewel, geen denken aan. ‘Voor de eigenaren heeft hij meer waarde als schrikbeeld om spelers in toom te houden.’

Voor zijn boek The Kaepernick Effect sprak Zirin tientallen sportende scholieren en studenten die in 2016 door de quarterback geïnspireerd raakten en zijn voorbeeld volgden. Overal in het land werd geknield.

Kaepernick bleek niet de enige die een tol betaalde voor zijn protesten. ‘Kinderen werden geschorst of uit de selectie gezet’, zegt Zirin. ‘Ik heb jongeren gesproken die door hun protesten geen studiebeurs of profcontract kregen. Sommigen, ook middelbare scholieren, ontvingen doodsbedreigingen.’

Zirin verzamelde zijn interviews lang voor de moord op George Floyd en wilde de verhalen in eerste instantie slechts archiveren. Het idee voor een boek kwam in de protestzomer van 2020, toen hij de jongeren nogmaals besloot te spreken. ‘Ze zaten allemaal knee deep in de protestbeweging,’ zegt Zirin. ‘Daarin zag je de sterke invloed van Kaepernick.’

Stilzitten doet Kaepernick tegenwoordig niet: in de luwte bestuurt hij zijn stichting, waarmee hij doneert aan verwante organisaties en jongeren in clinics op hun burgerrechten wijst. Hij begon een uitgeverij en is het eerste niet-witte bestuurslid van blogplatform Medium. Binnenkort verschijnen een kinderboek en een Netflix-serie over zijn leven.

Het is aan een nieuwe generatie om de toekomst van het activisme vorm te geven, zegt Bryant. Kaepernick is volgens hem niet degene de koers zal bepalen. ‘Wie naar hem kijkt voor een pad of een gids, komt bedrogen uit. Hij inspireerde mensen, maar is geen leider. Daarvoor zien we hem te weinig. Dat is ook niet erg. Zijn daden uit het verleden zijn waardevoller dan zijn positie in het heden.’

Bryant is zuinig over de mate van progressie die sinds het knielen van Kaepernick is geboekt. ‘Mensen luisteren nu meer, dat is winst. De geschiedenis van dit land valt moeilijker te ontkennen. Maar zolang we constant moeten praten over de begrafenis van een zwart persoon, zal ik niet van vooruitgang spreken.’