Verplicht helikopters tekenen

'In alle vluchtelingenkampen werden me dikke ordners met kindertekeningen getoond. Alle tekeningen beeldden helikopters en kamelen uit. ''Dit is wat ze hebben meegemaakt'', was de uitleg; eerst kwamen de helikopters van het regeringsleger, daarna de moordende en verkrachtende Janjaweed-milities op kamelen.

'Omdat ik nooit iets ánders zag, vermoed ik dat aan de begeleiders is verteld dat het goed is als kinderen non-verbaal kunnen uiten wat ze hebben meegemaakt, ''zoals helikopters en kamelen''. Maar ja, een onopgeleide Sudanese boerin concludeert uit zo'n aanbeveling dat de kinderen helikopters en kamelen móeten tekenen. Het zijn verplichte nummers, er is niets creatiefs of therapeutisch aan.'

Het is tekenend voor wat Micha de Winter, hoogleraar pedagogiek aan de Universiteit Utrecht, aantrof toen hij op verzoek van Unicef in maart en juli naar de vluchtelingenkampen in Darfur afreisde. Honderdduizenden kinderen met de afschuwelijkste ervaringen leven er in uitzichtsloze en barre omstandigheden, temidden van even getraumatiseerde volwassenen. 'Unicef heeft twijfels over de psychosociale steun in ''kindvriendelijke centra'' van de vluchtelingenkampen. De gedachte is dat die centra – meestal een tent – kinderen en jongeren afleiding geven en de ervaring dat ze wat kunnen, iemand zijn, worden gezien. Dat kan hun ontwikkeling weer op gang brengen, en bovendien kunnen begeleiders dan zien welke kinderen extra zorg nodig hebben.'

De werkelijkheid bleek anders. 'Vaak zitten honderd kinderen in een tentje gepakt, terwijl de begeleider – meestal een jonge moeder – ze met een zweep of stok in het gareel houdt. Kinderen mogen niet kiezen, maar slechts meedoen aan collectief liedjes zingen, versjes opdreunen of dansen. Of de begeleider smeet hun een stapel papier en potloden toe, waar de kinderen dan op doken. Zo'n tirannieke aanpak is normaal in hun cultuur en het is bewonderenswaardig dat onopgeleide begeleiders met weinig middelen zo hard werken. Maar met psychosociale ondersteuning heeft het niets te maken.'

Respect

Daar sta je dan, als Nederlandse opvoedkundige. 'Je kunt niet zeggen dat het helemaal anders moet. Je moet de cultuur erkennen en respecteren, al was het maar omdat de Darfurianen zelf de opvang moeten regelen. Hulporganisaties pakken alweer hun spullen in, ook al is de situatie nog even slecht.'

In zijn rapport aan Unicef adviseerde De Winter dan ook om Darfurianen op te leiden als instructeur, die vervolgens lokale kampbewoners kunnen trainen tot kindercentra-leiders. In juli keerde De Winter terug om zelf drie groepen van elk twintig instructeurs op te leiden. Daarna trok hij met zijn Sudanese tolk naar het onherbergzame Jabal Marra-gebergte, waar veel vluchtelingen zijn. Uit dit van hulp verstoken gebied kwamen zestig deelnemers, inclusief d.commandant van de rebellenbeweging SLA en de sultan van het gebied, naar de training.

Veel instructeurs waren lokale medewerker van een van de hulporganisaties en vaak opgeleid als docent of maatschappelijk werker. Toch bleek zelfs voor hen individuele aandacht voor kinderen een onbekend fenomeen. De Winter: 'In West-Europa draait opvoeding om het geluk van het individu en vergeten we het collectief belang. In Sudan is het individu onbekend. Op school ben je slechts een onderdeel van de groep.

'Dat twee kinderen dezelfde oorlog kunnen meemaken en zich toch anders ontwikkelen, daar denken ze niet over na. ''We kunnen er niet achter komen of het goed gaat met de kinderen'', vertelden ze steeds. Nee, maar jullie kíjken ook niet naar de kinderen, antwoordde ik. Toon interesse, vraag wat een kind getekend heeft en waarom. Zoiets heb ik in de kindercentra niet één keer gezien.

'Hetzelfde met pubers. Ze zijn getraumatiseerd, verveeld en voelen zich niet serieus genomen, gaan dingen vernielen, waarop ze weer worden geslagen. Ik heb die jongeren gewoon gevraagd waar ze behoefte aan hebben. Voor de cursisten was dat een Aha-Erlebnis. Gelukkig staan ze er wel open voor en zijn ze enorm gemotiveerd om de kinderen meer steun te bieden. Dat blijkt er alleen al uit dat sommigen een dagenlange voettocht hadden afgelegd om het seminar bij te wonen.'

Rollenspellen

Dat de cursisten vaak spraken over de rechten van het kind, die in de oorlog massaal geschonden zijn, bood De Winter een aanknopingspunt om het slaan te bespreken. 'In rollenspellen beelden ze steevast een vader of kinderleider uit door dreigend een stok omhoog te houden. Ze zien dat vele slaan als een probleem en ze begrijpen dat het kinderen niet stimuleert om open te vertellen hoe het met hen gaat.'

Of de instructeurs daadwerkelijk naar de kampen gaan om kinderleiders te scholen, zal De Winter rond de jaarwisseling merken, tijdens een evaluatiebezoek. 'Het is de vraag of de hulporganisaties bereid zijn instructeurs mensen te laten trainen die niet van hun eigen organisatie zijn. Want de hulpverlening is een industrie waarin organisaties proberen elkaar de vliegen af te vangen. De intenties zijn goed, maar ze zijn afhankelijk van giften en dat maakt dat ze moeten scoren in de media.

'Het grote probleem is dat niemand de zeggenschap heeft om het algemeen belang te kunnen waarborgen. Unicef en de Verenigde Naties proberen wel te coördineren, maar dat ligt heel gevoelig. Andere organisaties willen geen opdrachten krijgen.'

Hoe ver de concurrentie reikt, merkte De Winter toen hij ter voorbereiding van zijn reis literatuur zocht over de beste vorm van psychosociale steun. 'Er is zo veel noodhulp in de wereld, dat je congressen en ander overleg verwacht waarin hulpverleners kennis en ervaring bij elkaar brengen. In plaats daarvan betwisten ze elkaars legitimiteit. Dat vind ik schokkend.' Systematisering van de kennis, is een van de dingen die hij vanuit zijn vakgroep wil opzetten.

'De organisaties hebben ieder een eigen ideologie die ze als hun handelsmerk hanteren, maar grofweg is er een tweedeling: het herstellen van psychische schade tegenover het versterken van beschermende factoren. Organisaties met een psychiatrische aanpak willen mensen diagnosticeren en behandelen met gesprekstherapie of medicijnen. Andere organisaties richten zich op de geestelijke gezondheid van de gemeenschap. Zij proberen vluchtelingen te helpen om weer als gemeenschap het heft in eigen handen te nemen. Dat zijn factoren die beschermen tegen psychische problemen.

De psychiatrische aanpak in Darfur heeft De Winter in ieder geval niet overtuigd. 'In een kamp waar het aan alles ontbreekt, sticht men een psychiatrische kliniek om Afrikaanse kinderen te diagnosticeren volgens westerse maatstaven. Het kost heel veel geld en het is slecht. Zo breng je het trauma terug tot een probleem van het kind alléén, terwijl ook de hele gemeenschap, van wie dat kind het juist moet hebben, is getraumatiseerd.'