Vermorzeld in de raderen van de Belastingdienst

Het Dordtse stel, dat op straat belandde door een huurachterstand nadat de Belastingdienst hun zorg- en huurtoeslag was gaan terugvorderen. De fiscus bleek het salaris van vier buren bij hun inkomen te hebben opgeteld, waardoor ze op papier 144 duizend euro verdienden – volgens jaaropgaven en belastingbrieven bijna zes keer hun echte inkomen.

De 45-jarige Nijkerker die vorig jaar maart, net toen Nederland op slot ging door corona, dakloos raakte met zijn jonge gezin. De fiscus had genadeloos beslag gelegd om een achteraf onterecht gebleken schuld van 50 duizend euro te innen. Het leeuwendeel was inkomstenbelasting over twee jaar waarin de ex-KLM-werknemer door een ontslagronde maar enkele maanden had gewerkt en verder in de WW zat – allemaal inkomen waarover hij al belasting had betaald.

Of de in mei aan slokdarmkanker overleden emigrant Martinus (68), die tijdens zijn laatste levensjaren dikwijls zijn Zweedse ziekenhuisrekeningen niet kon betalen omdat de fiscus steeds zijn rekening leeghaalde. Hij en zijn weduwe Marijke (61) moesten tienduizenden euro’s zorg- en huurtoeslag terugbetalen, getuige een excuusbrief van de fiscus. Ze stonden op een zwarte lijst doordat hun kinderen begin jaren negentig, ver voordat er toeslagen bestonden, naar een crèche gingen die decennia later van toeslagfraude zou worden verdacht.

Het zijn zomaar wat voorbeelden van hoe de Belastingdienst mensen op nog veel meer manieren de financiële afgrond heeft ingeduwd dan via het schandaal met kinderopvangtoeslag alleen. Dit blijkt uit gesprekken met 25 (ex-)belastingschuldenaren, wier schulden varieerden van duizenden tot honderdduizenden euro’s. Zij verdwaalden in het labyrint van het Nederlandse belastingstelsel door onder meer uit de lucht gegrepen belastingaanslagen, valse beschuldigingen dat ze illegalen in huis hadden of doordat de fiscus boete op boete stapelde.

Hun lotgevallen tonen dat de problemen van de Belastingdienst ‘veel breder zijn’ dan louter de kinderopvangtoeslagaffaire, ziet Nationale Ombudsman Reinier van Zutphen. ‘Het komt voort uit het mensbeeld dat de overheid zich de laatste jaren heeft aangemeten, een mensbeeld waarin elke burger een potentiële fraudeur is. Natuurlijk moet je echte fraudeurs bij de lurven grijpen, maar met zo’n wantrouwende houding neem je op de koop toe dat veel onschuldigen als collateral damage eindigen.’

Ook de commissie-Van Hout concludeerde in haar recente rapport Burgers beter beschermd over het functioneren van de fiscus dat de rechtsbescherming van belastingbetalers tekortschiet. ‘De Belastingdienst wordt door veel burgers als een (te) sterke opponent gezien en de verwachtingen ten aanzien van de rechtsbescherming zijn laag. Vooral de hoge kosten voor rechtshulp en -bijstand en de onzekere uitkomst van juridische procedures spelen daarbij een rol.’ Dit raakt vooral ‘sociaal zwakkeren’, aldus de commissie, die het afhankelijkst zijn van toeslagen en andere tegemoetkomingen.

Onder veel Belastingdienstmedewerkers leeft na jaren van bezuinigen en automatiseren een machteloos gevoel, alsof ze radertjes zijn in een machine, constateerde de commissie. In het rapport vergelijkt een belastingambtenaar zichzelf en zijn collega’s met de arbeiders achter de op hol geslagen loopbanden uit Charlie Chaplins film Modern Times. ‘Het is een hermetisch gesloten systeem voor burgers, maar ook voor belastingadviseurs’, zegt hij.

‘De Belastingdienst regelt de belastinggegevens van veertien miljoen Nederlanders, bij zulke enorme processen is automatisering onvermijdelijk’, zegt commissievoorzitter Diana van Hout, hoogleraar belastingrecht in Nijmegen. ‘Stel dat in 1 procent van de gevallen iets misgaat: op macroniveau is dat maar een klein percentage, tegelijkertijd heb je het dan wel over meer dan 100 duizend mensen, dus het individuele leed is groot.’

Het leed is des te groter doordat de fiscus beslag legt op bankrekeningen en lonen, dikwijls zonder de beslagvrije voet te respecteren, het minimumbedrag dat mensen wettelijk gezien moeten overhouden om van te leven. Zo belandden de gepensioneerde betonstaalvlechter Henk Kip (68) en zijn vrouw Odette (57) bij de daklozenopvang nadat de Belastingdienst maandelijks 595 euro van hun inkomen had overgelaten om een schuld van 24 duizend euro te innen. De schuld ontstond toen de fiscus volksverzekeringspremies begon op te eisen over de jaren dat het echtpaar net over de grens in Duitsland had gewoond, ook al waren ze er voor hun verhuizing door de fiscus en het UWV van verzekerd dat dit niet zou gebeuren. Ze zijn alles verloren. Zelfs hun hond en twee katten moesten ze afgeven aan de dierenambulance toen ze op straat kwamen te staan. ‘Ik snap dat de fiscus malafide burgers aanpakt, maar deze mensen zijn duidelijk te goeder trouw geweest – behandel ze dan ook zo’, zegt hun juridisch adviseur Geovani Martha.

Voor veel burgers is het bijna ondoenlijk om zich tegen de Belastingdienst te verdedigen, constateert Van Zutphen. ‘We weten dat meer dan twee miljoen Nederlanders moeite hebben met lezen en schrijven. Ik maak me er zorgen over dat het met alle fiscale en juridische regels voor menigeen veel te ingewikkeld is om op te boksen tegen een taaie overheid. Veel mensen beginnen er niet eens aan, die accepteren gewoon wat op de deurmat valt. Als je diep in de schulden zit, komt simpelweg de piramide van Maslow om de hoek kijken – dan is eten op tafel zetten, de huur betalen en de kinderen naar school laten gaan belangrijker dan procederen tegen de Belastingdienst.’

Wie toch de strijd aangaat, moet maar net een betaalbare advocaat weten te vinden. Ossenaar Ben Koot (63) had tot voor kort 62 duizend euro schuld, onder meer doordat de Belastingdienst hem aanslagen omzetbelasting oplegde over jaren dat hij helemaal geen ondernemer was. De schuld verdampte toen Peter Kamp van juridisch advieskantoor Frankhuis & Poortvliet zo’n 250 uur, volledig onbetaald, in de zaak stak. Nu blijkt Koot ruim drie jaar huurtoeslag tegoed te hebben, waardoor de fiscus plots in het krijt staat bij hém. ‘De waanzin is dat de Belastingdienst al mijn bezwaren tegen Bens belastingschuld niet-ontvankelijk heeft verklaard’, zegt Kamp. ‘Daardoor kan ik fluiten naar een proceskostenvergoeding. Ondertussen is wel vrijwel de hele belastingschuld weggepoetst.’

Voor advocaten is tegen de Belastingdienst procederen bijna liefdewerk oud papier, weet advocaat Khadija Bozia, die zeven cliënten met ‘blauwe problemen’ bijstaat. ‘Ik durf cliënten soms amper een rekening te sturen. Een van hen heeft behoorlijk wat vermogen dat onder beslag ligt van de Belastingdienst. Ik krijg dan een worst voorgehouden: zodra het beslag eraf is, betaal ik je. Maar dat moment komt maar niet, ook omdat het heel moeilijk is om afspraken te maken met de Belastingdienst. Terwijl onze praktijk gewoon moet doordraaien.’

Een extra probleem is dat de fiscus schuldenaren meteen het mes op de keel zet, zegt Bozia. Dit terwijl belastingaanslagen nog weleens nattevingerwerk blijken, zoals ze meermaals meemaakte met cliënten die tienduizenden euro’s omzet- of inkomstenbelasting moesten terugbetalen. Van een van haar cliënten nam de fiscus zelfs de auto van zijn vrouw in beslag, ook al drukte haar werkgever, zorgverlener Amarant, de Belastingdienst nog zo op het hart dat ze haar werk als begeleider van verstandelijk gehandicapten niet kon doen zonder auto.

‘Op het moment dat je je schuld wilt betwisten, legt de Belastingdienst al beslag op je geld en worden alle toeslagen stopgezet’, zegt Bozia. ‘Dan raken mensen pas echt in problemen. Eigenlijk zou er een staakt-het-vuren moeten gelden zolang schuldenaren in bezwaar zijn.’

Een Rotterdamse hoogleraar zag aan de tragische geschiedenis van zijn 61-jarige tweelingbroer hoe de machine van de Belastingdienst maar kan blijven doordraaien. Uit piëteit met zijn inmiddels demente en in een verpleeghuis opgenomen broer wil hij anoniem blijven. De hoogleraar kwam er drie jaar geleden achter dat zijn al decennia met psychische problemen kampende broer ruim 100 duizend euro belastingschuld had, het leeuwendeel daarvan boetes, invorderingskosten en de 4 procent rente die de fiscus over particuliere schulden rekent. ‘Van zijn 100 duizend euro schuld bestaat 80 duizend euro uit boete op boete op boete.’

Zijn broer had zich een jaar of vijftien geleden ingeschreven als zzp’er, zonder ooit daadwerkelijk inkomsten te hebben of belastingaangifte te doen. Hij leefde van wat vrienden en familie hem toeschoven, van af en toe een baantje in loondienst als postbezorger en van de afgedankte kleren en huisraad die hij bij elkaar scharrelde als ‘strandjutter’ in Amsterdam.

De problemen begonnen toen de Belastingdienst hem ‘ambtshalve aanslagen’ begon op te leggen, gebaseerd op schattingen van zijn inkomen, plus boetes voor het verzuimen van zijn aangifte. De schattingen waren veel te hoog, maar omdat zijn broer nooit in bezwaar ging, veranderden uit de lucht gegrepen aanslagen in echte schulden, inclusief belastingdeurwaarders en dreigende huisuitzettingen. Dit alles terwijl hij allengs zijn geheugen verloor. ‘We hebben later stapels en stapels blauwe enveloppen bij hem thuis gevonden, allemaal ongeopend.’

Voor de hoogleraar staat zijn broer symbool voor een van de werkelijkheid losgezongen overheid, waarin niet mensen, maar computers regeren. ‘Elf jaar lang is de Belastingdienst hem automatisch boetes blijven opleggen, zonder dat iemand ooit op ‘stop’ drukte en ging kijken wat er bij deze meneer aan de hand was. De menselijke maat is totaal zoek geweest.’

Om dit soort schrijnende gevallen te voorkomen, adviseerde de commissie-Van Hout onlangs dat de Belastingdienst voortaan pas een tweede ambtshalve aanslag zou moeten opleggen als er eerst telefonisch of onder vier ogen contact is geweest. De fiscus moet het bovendien makkelijker maken voor burgers om foutieve gegevens te corrigeren, in plaats van ingewikkelde bezwaarprocedures te moeten doorlopen. Ook moeten belastingmedewerkers meer ruimte krijgen om af te wijken van regels als de situatie daarom vraagt.

Juist nu er door automatisering steeds minder ruimte is voor maatwerk, moet de Belastingdienst streng zijn in de leer, maar zacht in de uitvoering, zegt Diana van Hout. ‘De overheid is rechtsbescherming van belastingbetalers te veel als kostenpost gaan zien. Alsof rechtvaardigheid een luxegoed is.’

‘De vraag die steeds bovenaan moet staan bij de Belastingdienst is: behandelen we mensen niet als nummer?, zegt Nationale Ombudsman Reinier van Zutphen. ‘Kijk naar wat belastingplichtigen nodig hebben en naar wat rechtvaardig is, zonder je te verschuilen achter juridische grondslagen en ingewikkelde bezwaar- en beroepsprocedures. Doe, als ik het zo mag zeggen, gewoon eens een beetje normaal.’

Britt Borghaerts (67)

‘Ik ben zó kwaad, ik kan het niet in woorden uitdrukken’, zegt Britt Borghaerts. Sinds begin deze eeuw is de 67-jarige uit Steyl in gevecht met de Belastingdienst dankzij ‘code 98’, ambtenaren-steno voor: ‘geen verblijfstitel (meer)’. Haar destijds 5-jarige Amerikaanse pleegzoontje kwam te boek te staan als ongedocumenteerd. Eerst door onterechte afwijzingen van de IND, daarna meermaals door foute afgiften van code 98. Daardoor hield de fiscus jarenlang haar huurtoeslag in en moest ze tienduizenden euro’s toeslag terugbetalen. Dankzij de Koppelingswet (1998) hebben namelijk niet alleen ongedocumenteerden, maar ook hun huisgenoten geen recht op huurtoeslag, een maatregel die uitgeprocedeerden een extra zetje moest geven om het land te verlaten.

Twee decennia later is de kluwen van bureaucratische blunders zo onontwarbaar, dat de Belastingdienst Borghaerts al eens te verstaan gaf ‘niet genoeg manuren’ te hebben om de eigen fouten op te lossen. Zeker 50 duizend euro heeft de fiscus onterecht bij haar weggehaald, schat ze. In 2005 werd ze failliet verklaard en belandde ze in de schuldsanering. ‘Het idee daarvan is dat mensen na drie jaar met een schone lei beginnen, maar de Belastingdienst bleef daarna dezelfde bedragen vorderen via inhoudingen op de toeslagen.’

Nadat de Belastingdienst over 2012 en 2013 opnieuw de volledige huurtoeslag had teruggeëist wegens code 98, kreeg ze het beruchte fraudevinkje en de kwalificatie ‘Opzet Grove Schuld (OGS)’. Daardoor had ze net als veel toeslagouders geen recht op een persoonlijke betalingsregeling. Uit onderzoek in opdracht van staatssecretaris Van Huffelen (Financiën) bleek het OGS-stempel in 96 procent van de gevallen onterecht.

Borghaerts heeft de hoop op genoegdoening laten varen. ‘Ik heb hulp gezocht bij de beste advocaten, bij de Nationale Ombudsman en bij Kamerleden. Niemand kan mij helpen.’ Haar woede zit hem mede in het feit dat de fiscus zich gelegitimeerd weet door het vreemdelingenbeleid van de overheid, waar code 98 uit voortvloeit. Zolang de Kamer de wet niet wijzigt, durft geen advocaat zich aan haar zaak te branden, vertelt ze.

Inmiddels is ze door de spierziekte ME aan een rolstoel gekluisterd en ligt ze meesttijds in bed. ‘Als je ziet hoe de Belastingdienst nu alweer problemen heeft met de hulp aan toeslagouders – moet ik dan eerst nog jaren in de verdediging voor er een oplossing komt? Dat trek ik niet, ik ben doodmoe. Ik vrees dat ik hiermee mijn graf inga.’

Jonathan van Dijken (37)

‘Mijn leven is een gevangenis, moet ik je eerlijk bekennen’, verzucht Jonathan van Dijken (37) – een bajes van blauwe enveloppen. De Groningse ict’er heeft bijna een ton schuld: 50 duizend euro inkomstenbelasting, vermeerderd met boetes, invorderingskosten en rente.

Zijn Britse ex-werkgever, maker van een computerspel waarin maffiosi met moordpartijen en bankovervallen om de macht in de onderwereld strijden, bleek ook zijn Groningse systeembeheerder te hebben overvallen, ontdekte Van Dijken toen het te laat was. Jarenlang droeg het bedrijf geen loonheffing af, terwijl de vanuit huis in Nederland werkende Van Dijken elke maand een nettobedrag op zijn rekening kreeg, in de veronderstelling dat zijn werkgever alles netjes had geregeld.

Van Dijken maakte de Belastingdienst zelf attent op de fraude, maar op genade hoefde hij niet te rekenen, ook al had hij zelf geen enkel voordeel gehad bij het bedrog van zijn baas, zoals ook een ex-collega bevestigt. In plaats van zijn werkgever aan te pakken, die zich failliet liet gaan, legde de Belastingdienst de rekening bij Van Dijken.

De nu van een callcenterbaantje levende Van Dijken moet over zijn ton belastingschuld 4 procent rente betalen – normaal gesproken dan, want vanwege corona heeft het kabinet het tarief tijdelijk naar 0,01 procent verlaagd – waardoor hij amper aan het afbetalen van zijn schuld toekomt. ‘Ik kan per jaar 4.800 euro betalen: 4.000 euro rente, en maar 800 euro van de schuld zelf.’

De Groninger heeft al jaren het gevoel dat zijn leven op pauze staat. ‘Mijn relatie is stukgelopen door de schulden, mijn vriendenkring ben ik voor een deel kwijtgeraakt. Ik woon in een studiootje van 27 vierkante meter, terwijl ik voorheen met m’n ex-vriendin een eengezinswoning deelde. Ik ga bewust geen nieuwe relatie aan, ik wil niemand met mijn problemen opzadelen. Zoals het er nu voor staat, ga ik ervan uit dat ik tot mijn dood in de schulden zit.’

Tosca Leenderts (63) en Willem Beunis (75)

Eind november plofte een brief van staatssecretaris Hans Vijlbrief (Financiën) op de mat bij Tosca Leenderts (63) en Willem Beunis (75). Daarin erkende Vijlbrief dat de fiscus een ‘onrechtmatige daad’ had begaan tegen de twee Oosterhouters.

De brief markeerde het eind van een jarenlange belastingsaga. In 2012 hadden Leenderts en Beunis, het soort mensen ‘dat voor elke cent zou bukken’, een ossenbloedrood vakantiehuisje in Zweden gekocht voor 25 duizend euro, ‘een prijs waarvoor je in Nederland amper een kartonnen doos onder een brug kunt krijgen’, zegt hun fiscalist Maurice de Clercq. Datzelfde jaar verloor Leenderts haar baan bij het UWV. Van alleen de AOW en het schilderspensioen van Beunis kon het stel de huur niet meer betalen.

Daarom besloten ze zolang in hun Zweedse vakantiehuisje te wonen en voor hun langdurige bezoekjes aan Nederland bij vrienden te verblijven, en later in een stacaravan in Chaam. Dat ging een paar jaar goed, tot de belastingregels veranderden. Plots hadden ze in de ogen van de fiscus geen recht meer op heffingskrtingen, de vooral bij lage inkomens onontbeerlijke aftrekposten op de inkomstenbelasting. Dat lag aan de nieuwe ‘90-procentregel’ voor ‘kwalificerend buitenlands belastingplichtigen’: alleen wie over minstens 90 procent van zijn inkomen belasting betaalde in Nederland, kreeg nog heffingskorting.

Hoewel al hun inkomen – AOW en schilderspensioen – uit Nederland kwam, haalden ze de 90 procent niet omdat Willems pensioen door een kronkel in het Zweeds-Nederlandse belastingverdrag in Zweden moest worden belast. De regel was bedacht om te voorkomen dat pak ’m beet een steenrijke emigrant hypotheekrenteaftrek genoot op zijn buitenlandse villa, zegt De Clercq. ‘In praktijk zie je dan dat zo’n regel vooral onder aan de samenleving slecht uitpakt.’

Zonder recht op heffingskorting moesten Beunis en Leenderts duizenden euro’s inkomstenbelasting nabetalen. Al snel eiste de fiscus ook duizenden euro’s zorgtoeslag terug, omdat de dienst beweerde dat het stel geen zorgverzekering meer betaalde – wat helemaal niet klopte, bewijzen Belastingdienst-documenten die de Volkskrant inzag.

Inmiddels hebben Tosca en Willem op alle fronten gelijk gekregen. Anderhalf jaar geleden wonnen ze in hoger beroep van de Belastingdienst in hun zaak over de heffingskorting. Hun belastingschuld moest van tafel, oordeelde de rechter, wat later ook gebeurde met hun zorgtoeslagschuld.

Voor hun huis in Zweden kwam het te laat: door alle schulden hadden ze het stulpje toen al moeten verkopen. Een illusie armer wonen ze nu in een sociale huurwoning in Oosterhout. ‘We hadden het zo geweldig in Zweden’, zegt Leenderts’, ‘zonder de ellende met de Belastingdienst zouden we nooit zijn weggegaan.’