Verkiezingen in Iran: binnen de lijntjes valt er best wat te kiezen

Geloof het of niet: de Iraniërs gaan over tweeënhalve week naar de stembus en er valt echt iets te kiezen. Ze kunnen de gematigde president Hassan Rohani een tweede termijn gunnen of ze kunnen hem vervangen door een antiwesterse hardliner - net nu het land na jaren van sancties weer aansluiting zoekt bij de rest van de wereld. Niets is onmogelijk.

Het zou niet de eerste keer zijn dat het Iraanse electoraat voor een verrassing zorgt. In 1997 kwam de hervormer Mohammad Khatami onverwacht bovendrijven en in 2005 wist de rechtse populist Mahmoud Ahmadinejad, een outsider, met een behendige campagne enkele geheide kanshebbers voor te blijven.

Dat wil zeggen: een verrassing binnen de grenzen van wat in Iran is toegestaan. De eerste schifting heeft achter gesloten deuren namelijk al plaatsgevonden. De Raad van Hoeders, een soort constitutioneel hof, heeft vorige week de geschiktheid voor het ambt beoordeeld van alle 1.636 personen die zich hadden aangemeld als kandidaat voor de op vrijdag 19 mei te houden presidentsverkiezingen. Slechts zes van hen zijn goedgekeurd.

De opmerkelijkste beslissing van de Raad van Hoeders was het schrappen van Ahmadinejad, die zich vorige maand volkomen onverwacht had geregistreerd als kandidaat.

Deelnemers moeten van onbesproken gedrag zijn, vroom en trouw aan de beginselen van de Islamitische Republiek. Ook moet de Iraanse president een man zijn, hoewel daarover niets expliciet in de grondwet staat. Vrouwelijke kandidaten - 137 ditmaal - worden stelselmatig afgewezen.

In nevelen gehuld

Verder zijn de overwegingen van de Raad van Hoeders in nevelen gehuld. Het adviescollege bestaat uit geestelijken en rechtsgeleerden die direct of indirect worden aangewezen door de Opperste Leider van Iran, ayatollah Ali Khamenei. Het samenstellen van de shortlist is bij uitstek het middel waarmee het regime greep houdt op de verkiezingen.

Duidelijk is dat al te zeer uit de ideologische pas lopen niet wordt geaccepteerd. Toch dringen progressieve hervormers soms door tot de race. Ahmadinejad bevocht zijn herverkiezing in 2009 bijvoorbeeld op de hervormer Mir-Hossein Mousavi. Diens nederlaag met 34 procent van de stemmen leidde tot massale protesten van de mede door hem geleide Groene Beweging, hoewel overtuigend bewijs van fraude nooit is gepresenteerd.

Het is in dit stadium van voorselectie dat de Opperste Leider en zijn entourage van conservatieve geestelijken invloed uitoefenen op het electoraal proces. Is het kaf eenmaal van het koren gescheiden, dan is het verder aan de kiezer. 'Ze willen niet het risico lopen de indruk te wekken de stembusstrijd zelf te vervalsen', zegt Sir Richard Dalton van denktank Chatham House, voormalig Brits ambassadeur in Teheran.

De islamitische republiek heeft een uniek politiek systeem, dat van een autoritaire theocratie met trekken van een parlementaire democratie. Het regime is niet één hecht totalitair blok, maar bestaat uit diverse facties en machtscentra die elkaar wantrouwen en zorgen voor een zekere mate van checks and balances.

Ditmaal lijkt de stembusstrijd uit te draaien op een tweestrijd tussen Rohani en de conservatief Ebrahim Raisi, maar er zijn meer kapers op de kust, zoals de al even behoudende Mohammad Bagher Ghalibaf. Hij is burgemeester van de hoofdstad Teheran, de functie die ook voor Ahmadinejad destijds de springplank was naar het presidentschap.

Conservatieve lobbygroepen hebben geprobeerd het eens te worden over een gezamenlijke kandidaat, te weten Raisi, maar daarvoor was de onderlinge verdeeldheid te groot. Ook de Raad van Hoeders heeft het kennelijk niet aangedurfd het aantal conservatieve kandidaten te beperken tot één. 'Dat zou in conservatieve kring te veel onrust hebben veroorzaakt', zegt Rouzbeh Parsi van de Universiteit van Lund in Zweden.

Het versnipperde beeld verandert indien geen van de kandidaten er tijdens de eerste ronde in slaagt minstens 50 procent van de stemmen te halen. Net als in het Franse kiessysteem gaan dan de twee hoogstgeplaatsten door naar de tweede ronde, een week later.

Beste kans

De meeste waarnemers geven in dat geval Rohani de beste kans, al was het maar omdat sinds 1982, kort na de islamitische revolutie, élke president twee termijnen heeft uitgezeten. De (korte) campagne en een reeks van drie tv-debatten kunnen echter een eigen dynamiek genereren. In het eerste debat, vrijdagavond, werd Rohani fel aangevallen door Qalibaf. Die verweet de president - naast wanbestuur en oneerlijkheid - het bevoordelen van de rijken ten koste van de armen.

Een opmerkelijke interventie kwam dezelfde dag van Irans Opperste Leider, ayatollah Khamenei. Hij bekritiseerde Rohani omdat die heeft gezegd dat de dreiging van oorlog is verminderd als gevolg van diens ontspanningspolitiek jegens het Westen. 'Dat is niet correct', zei Khamenei. 'De aanwezigheid van het volk op het politieke toneel heeft de schaduw van oorlog die over ons land hing verwijderd.'

Khamenei heeft tot nu toe geen voorkeur uitgesproken voor een van de kandidaten. Ongetwijfeld ligt zijn ideologisch hart dichter bij de hardliner Raisi, maar wellicht acht hij het verstandiger nog een termijn door te gaan met de man die heeft bewezen binnenlands geen grote avonturen te zoeken en - anders dan het ongeleid projectiel Ahmadinejad - effectief te kunnen opereren in de internationale diplomatie.

Rohani's grootste troef is de nucleaire deal die hij in 2015 sloot met de Verenigde Staten, de Verenigde Naties en de Europese Unie. Het opheffen van internationale sancties als gevolg daarvan moet de geplaagde Iraanse economie lucht geven.

Veel is daarvan echter nog niet te merken. Misschien komen de verkiezingen voor hem net te vroeg.

Hervormingen

Bij zijn aantreden leek Rohani voorstander te zijn van politieke hervormingen. Hij had het over respect voor de mensenrechten, bewees lippendienst aan de rechten van de vrouw en beloofde politieke gevangenen vrij te laten. Vier jaar later zijn Irandeskundigen niet langer geneigd het etiket 'hervormer' te gebruiken. 'Pragmaticus', noemen de meesten hem.

En al zou hij wíllen hervormen, de Iraanse president heeft nu eenmaal weinig speelruimte. De echte macht ligt bij de Opperste Leider. Die bewaakt de beginselen van de islamitische revolutie en bepaalt de grote lijnen van het buitenlands beleid. De president wordt vooral geacht de economie op gang te houden.

'Het lijkt op de Franse verkiezingen, maar dan met een kardinaal die boven de kandidaten troont en alle belangrijke besluiten neemt', zegt Ali Ansari, directeur van het Institute of Iranian Studies van de University of St. Andrews in Groot-Brittannië. 'Het is een mooie show: brood en spelen voor het kiezersvolk. Maar eigenlijk wordt er niet meer dan een premier gekozen.'

Hassan Rohani (68)

President sinds 2013. Gematigd pragmaticus. Wordt gesteund door de hervormers. Heeft het isolement van zijn land doorbroken met het sluiten van een internationaal akkoord over Irans atoomprogramma.

undefined

Mohammad Bagher Qalibaf (55)

De conservatieve burgemeester van Teheran. Doet voor de derde keer mee aan presidentsverkiezingen. Was voorheen hoofd van de Iraanse politie en commandant van de luchtmacht van de Revolutionaire Garde.

Eshaq Jahangir (60)

Vicepresident onder Rohani. Gematigd. Was eerder minister van Mijnbouw (1997-2005). Jahangir heeft zich gekandideerd als reserve, als Rohani zou worden gediskwalificeerd door de Raad van Hoeders. Naar verwachting zal hij zich vóór 19 meiterugtrekken.

undefined

Mostafa Mirsalim (69)

Conservatief. Was ooit hoofd van de Iraanse politie en minister van Cultuur. Net als Janangir en Hashemitaba lijkt hij geen serieuze kanshebber te zijn.

Ebrahim Raisi (56)

Conservatieve hardliner. Net als Rohani is Raisi jurist zowel als geestelijke. Op het ogenblik is hij hoogleraar rechten. Een vlek op zijn blazoen is zijn betrokkenheid in 1988 bij de executie van duizenden politieke gevangenen.

Mostafa Hashemitaba (70)

Hervormer. Was in de jaren tachtig minister van Industrie en een van Irans vicepresidenten. Doet waarschijnlijk vooral mee om Rohani politieke rugdekking te geven.

undefined