Verbod Russische staatsmedia: schending van de persvrijheid of terechte ontmanteling van propagandawapens?

‘Buitengewone tijden vereisen buitengewone maatregelen’, zo lichtte vicevoorzitter van de Europese Commissie Vera Jourová het besluit toe om RT en Sputnik in Europese lidstaten te verbieden. ‘We zijn allemaal voorstander van de vrijheid van meningsuiting, maar die mag niet misbruikt worden om oorlogspropaganda te verspreiden.’

Alle lidstaten schaarden zich achter het besluit. De maatregel geldt zolang Rusland oorlog voert in Oekraïne en doorgaat (op andere manieren) met het verspreiden van desinformatie en gemanipuleerd nieuws in Europese lidstaten.

De European Federation of Journalists (EFJ) reageerde dinsdag verontwaardigd. Desinformatie moet niet worden bestreden met censuur, luidt de kritiek.

Desinformatiewapens

In Nederland is de Nederlandse Vereniging van Journalisten (NVJ) aangesloten bij de EFJ. ‘Ik snap heus dat het niet goed voelt om door de staat aangestuurde media uit Rusland vrij baan te geven’, zegt secretaris Thomas Bruning. ‘Maar de staat hoort niet te bepalen wat burgers wel en niet mogen lezen.’ Volgens Bruning dreigt een hellend vlak. ‘Wat is de volgende stap’, vraagt hij zich af, ‘het verbieden van Fox News?’ Hij doelt op de Amerikaanse nieuwszender die wel gezien wordt als spreekbuis van oud-president Trump.

‘De Russische invasie bedreigt de stabiliteit in heel Europa’, aldus een EU-ambtenaar tijdens de toelichting van de maatregel. ‘Russia Today en Sputnik helpen daarbij, het zijn desinfomatiewapens van het Kremlin. Dit is geen censuur, dit zijn sancties.’

Om RT en Sputnik te behandelen als traditionele media is naïef, is de stemming in Brussel. De zwaarst mogelijke sancties krijgen brede steun van Europese burgers: Russische banken worden uit Swift gegooid, het Europese luchtruim wordt voor vluchten uit Rusland gesloten en Russische sporters worden uit alle competities geweerd. En dan staan we wel toe dat hun propagandabombardementen elke dag inslaan op onze televisies en computers?

Er zijn andere, minder zware middelen, vindt Bruning. ‘Als een medium aantoonbaar smaad of laster pleegt, kun je naar de rechter stappen. Die kan een dwangsom opleggen of rectificatie eisen. Dat is een gezonde manier om journalistiek te controleren.’ Volgens Bruning zou alleen een verbod op een medium moeten worden afgedwongen als deze het strafrecht overtreedt, bijvoorbeeld door het oproepen tot geweld.

‘Krankzinnig dilemma’

‘Het is een krankzinnig dilemma’, zegt Ruslandkenner en journalist Hubèrt Smeets. ‘We moeten totalitaire tendensen in Rusland niet zelf overnemen. Als pluriforme democratie moet je in de praktijk brengen wat je predikt, ook in oorlogstijd. Een ander nadeel is dat Rusland represailles zal doorvoeren en journalisten van CNN en Reuters naar huis gaat sturen, die vooralsnog in staat waren om goede verslaggeving vanuit Rusland te doen.’

‘Tegelijkertijd’, zegt Smeets, ‘is het onmiskenbaar dat RT wordt bevolkt door oplichters, leugenaars en zakkenvullers. Westerse, normloze journalisten laten zich vorstelijk betalen door een gewelddadig bewind. Moeten we dat blijven uitzenden?’

Secretaris-generaal Ricardo Gutiérrez van de EFJ sprak dinsdag zijn twijfels uit over de bevoegdheid van de EU om media te reguleren. ‘Dat kan formeel, volgens het Europese sanctierecht’, zegt emeritus hoogleraar Mediarecht Wouter Hins. ‘De vraag is of het proportioneel is. Zoals de Amerikaanse oud-rechter Louis Brandeis ooit zei: de beste remedie tegen onjuiste meningen zijn meer meningen, niet gedwongen stilte.’

In het botsen der meningen openbaart zich de waarheid, luidde een wijsheid in het tijdperk vóór de sociale media. Inmiddels zijn veel mensen een illusie armer, nu nepnieuws verspreiden onderdeel is geworden van het destabiliseren van samenlevingen of zelfs van oorlogsvoering. Ook Bruning erkent dat, maar volgens hem ligt de voornaamste verantwoordelijkheid bij socialemediagiganten als Facebook en Twitter. Zij moeten hun algoritmen zo afstellen dat (kwetsbare) gebruikers minder met nepnieuws geïnfecteerd worden, zegt hij.

Ongehoord Nederland

Ondertussen is er in Nederland discussie ontstaan over de omroep Ongehoord Nederland (ON). De ombudsman van de NPO, Margo Smit, stelt een onderzoek in naar aanleiding van meldingen over ‘onjuiste inhoud, desinformatie en gebrek aan onpartijdigheid’. Uitspraken van Kamerlid Pepijn van Houwelingen van Forum voor Democratie zouden behelzen dat niet Rusland, maar de Navo de werkelijke agressor is. ON-voorzitter Arnold Karskens zou Biden een marionet hebben genoemd ‘van bepaalde machten’. Smit heeft geen sanctiebevoegdheden.

Bruning: ‘Hoewel we niet wild-enthousiast zijn over de journalistieke methoden van ON, is ook hier voorzichtigheid geboden met bemoeienis vanuit de staat.’

Voorlopig zijn ook RT en Sputnik nog op internet in Nederland te zien. Een woordvoerder van het Commissariaat voor de Media zei tegen persbureau ANP dat er geen knop is ‘die we kunnen indrukken waardoor satelliet of internet niet meer beschikbaar is’. Satellietproviders en internetaanbieders kan wel verzocht worden om zenders en sites te blokkeren.