Verander de wereld, begin bij de jongens: geweld tegen vrouwen aanpakken start op school

Wie (seksueel) geweld tegen ­vrouwen wil aanpakken, moet mannen op tijd aanspreken, vindt Emancipator. De stichting organiseert workshops op ­scholen, waarin openhartig wordt gepraat over seksisme en ­stereotypering. ‘Het gaat in de media vaak over hoe vrouwen weerbaarder kunnen worden, maar dit zijn mannenproblemen.’

Een échte man is gespierd, groot geschapen en heeft een baard. Patrick Engels (30) schrijft druk mee op een groot vel, in een klaslokaal van het ROC van Amsterdam (ROCvA). Ondertussen roepen de studenten media en vormgeving welke eigenschappen van mannen worden verwacht. Niet door henzelf, maar door de maatschappij. Een echte vent is macho, agressief, grof, houdt van zuipen en natuurlijk van voetbal. Wie niet aan dit plaatje van de alfaman voldoet en zich te veel bezighoudt met vrouwelijke zaken, is een mietje, pussy of homo.

En welke stereotypen worden er op vrouwen geplakt?, vraagt gastdocent Engels. Zij hebben rondingen, dragen rokjes, sieraden en nagellak, maar moeten kuis zijn. Vrouwen werken meestal parttime en blijven het liefst thuis met de kinderen. Ze zijn zorgzaam en volgzaam, maar ook emotioneel en moeten vaak huilen. Vrouwen die niet aan dit verwachtingspatroon voldoen, worden gezien als een pot, manwijf of bitch. En als ze ‘los’ zijn, worden ze hoer of slet genoemd. ‘Best wel toxic’, zegt een jongen. ‘Ja, zo seksistisch’, zegt een meisje.

Dit is de eerste brainstormsessie van de Imagine-workshop, waarin de concepten mannelijkheid en vrouwelijkheid worden ontleed. Sociaal-cultureel werker Engels geeft trainingen op verschillende opleidingen. Hij werkt voor Emancipator, een stichting die jonge mannen wil aanspreken op hun verantwoordelijkheid om geweld tegen vrouwen te voorkomen. 45 procent van de Nederlandse vrouwen heeft sinds haar 15de fysiek of seksueel geweld ervaren en 10 procent heeft een verkrachting meegemaakt, blijkt uit het onderzoeksrapport Geweld tegen vrouwen (2014) van het Europees Bureau voor de grondrechten. In negen van de tien gevallen is de dader een man, meestal een bekende van het slachtoffer.

Emancipator is sinds 2013 actief en werd opgericht door feminist en activist Jens van Tricht (52), die zich specialiseert in de veranderende rol van mannen. In 2018 publiceerde hij het boek Waarom feminisme goed is voor mannen. De Imagine-workshop (Inspiring Male Action on Gender Equality in Europe) bundelt de kennis van Emancipator en partners MÄN (Zweden) en The Good Lad Initiative (Verenigd Koninkrijk). De lessen zijn ook onderdeel van MenEngage, een wereldwijd netwerk van ngo’s die mannen willen wakker schudden. Patrick Engels en zijn collega’s geven de Imagine-workshop sinds 2016 en hebben daarmee honderden jongeren bereikt. Emancipator is een van de weinige organisaties die zich specifiek richten op mannen. Zij kunnen jongens harder met de feiten confronteren dan de vrouwenorganisaties waarmee ze samenwerken, omdat die al snel het verwijt krijgen dat ze mannen zouden haten.

Kusgeluiden

In het klaslokaal zitten de leerlingen in een kring. Ze spieken soms op hun mobieltje, maar letten verder goed op, ook al lonkt buiten de zon. Ze moeten ook wel, want hun deelname aan de workshop, die uit twee middagen bestaat, telt mee voor de lessen burgerschap. Na de eerste brainstorm moeten de studenten als ‘beeldhouwer’ een klasgenoot in de houding zetten die het andere geslacht vaak inneemt. Ineens zijn de meisjes aan het ‘manspreaden’ en zitten de jongens met hun benen over elkaar. Wie neemt de meeste ruimte in, letterlijk en figuurlijk?

De leerlingen zijn onderzoekend en ontspannen. Ze kijken een stukje uit de documentaire Man Made van Sunny Bergman, die laat zien dat testosteron niet alles bepaalt en dat veel gedrag eerder is aangeleerd dan aangeboren. Daarna legt Engels de klas een reeks stellingen voor. Zijn mannen echt betere leiders? Zijn vrouwen echt zorgzamer? Al snel wordt duidelijk dat iedereen een beetje van alles is. ‘Ik ben soms hard, soms zacht’, zegt Engels. ‘Is dat mannelijk, vrouwelijk, of zijn dit ménselijke eigenschappen? We hebben allemaal een potentieel, en dat wordt beperkt door al die hokjes.’

De sfeer wordt meer beladen wanneer de ‘piramide van geweld tegen vrouwen’ moet worden ingevuld, van verbaal tot fysiek en seksueel geweld, ‘waarbij de onderste laag de bovenste voedt’, zegt Engels. De leerlingen zijn openhartig, maar niet iedereen wil met naam (of foto) in de krant. Eén meisje vertelt dat ze voor slet is uitgemaakt omdat ze veel mannelijke vrienden heeft. Een ander, lesbisch meisje werd zo vaak beoordeeld op haar mannelijke kledingstijl, dat ze bijna ging twijfelen aan haar gender. Er worden ook verhalen gedeeld van vriendinnen die zijn aangerand, of erger.

Beyoncé (17, Bibi voor vrienden) draagt een donkergroen baseballjasje en een stoere neuspiercing. ‘Mijn ouders willen vaak dat ik een jurk aantrek tijdens feestjes of etentjes, maar ik wil me comfortabel voelen’, zegt ze tijdens de pauze. Maar zelfs als Beyoncé een joggingbroek en hoodie aan heeft, wordt ze weleens lastiggevallen door ‘mannen die kusgeluiden maken’, als ze bijvoorbeeld op de trein staat te wachten. ‘Ik geef nooit antwoord en probeer zo snel mogelijk weg te gaan.’ Maar het vliegt haar iedere keer aan als zoiets gebeurt. ‘Dan krijg ik het heet.’

Normen

Engels wilde altijd al iets betekenen voor de samenleving. Hij studeerde in Tilburg; eerst sociaal werk op het ROC en daarna Trend Research & Concept Creation in Lifestyle bij Fontys. Op de hogeschool studeerde hij cum laude af op de #MeToo-beweging. Voor zijn eindproject ontwikkelde Engels het lesprogramma Grijs gebied, waarmee studenten anderen kunnen voorlichten. Hij won er de Gouden Meesterproef voor de beste afstudeerscriptie mee en viel op bij Jens van Tricht, die hem een baan aanbood bij Emancipator. Engels, die zelf op mannen valt, gaf eerder ook voor het COC lhbti-voorlichting op scholen.

Hij weet hoe het is om slachtoffer te zijn van rigide opvattingen over gender. ‘Toen ik op mijn 12de uit de kast kwam, werd ik gelijk als minder mannelijk gezien. Tijdens gym werd ik bij de meisjes gezet. Ik werd ook hevig gepest en uitgescholden. Dat heeft me veel pijn gedaan, maar me ook sterk gemaakt.’ Engels had een moeder die na schooltijd klaarzat met een kopje thee. ‘Door die momenten leerde ik er beter mee omgaan, waardoor ik nu goed over mijn emoties kan praten.’ Zijn vader was wat stugger, net als veel mannen uit oudere generaties. ‘We hebben ook verhitte discussies over mannelijkheid.’

In de Imagine-workshops ligt de focus op het bijsturen van jongens, niet op het gedrag van vrouwen. ‘We leggen hun grappen en flirttechnieken onder de loep’, zegt Engels. ‘Zijn die echt wel zo leuk en effectief?’ Hij wil jongens duidelijk maken dat gendernormen niet alleen beperkend zijn en hun ontwikkeling als mens in de weg staan, maar dat bewijsdrang, seksisme en homofobie ook geweld in de hand werken. ‘Jongens moeten zich daarvan ontdoen en zich uitspreken tegen intimidatie en geweld dat door anderen wordt gepleegd.’

Emotioneel

Joshua (18) had het aan het begin van de les veel over sporten en fitnessvoeding. In de brainstorm omschreef hij mannen als ‘apen met een oerinstinct’. ‘Ik maak grappen dat ik breed wil worden, maar ik wil gewoon fit zijn en niet moe worden als ik de trap op loop.’ Later blijkt dat Joshua ook juist gevoelig is. ‘Op de basisschool werd ik gepest, omdat ik heel emotioneel was en het niet erg vond om in het openbaar te huilen. Dat ben ik dus minder gaan doen. Ik ben nu wat meer gesloten en praat minder snel over mijn gevoelens.’ Toch stelt Joshua zich nu open en kwetsbaar op.

Ook de sportieve Kevin (23) komt op het eerste gezicht stoerder over dan hij zich vanbinnen voelt. ‘Mensen beoordelen me altijd op mijn uiterlijk, omdat ik naar de sportschool ga en een gouden ketting draag. Dan denken ze gelijk dat ik een player ben.’ Net als Joshua kan Kevin naar eigen zeggen ook emotioneel zijn. ‘Als iemand me kwetst, kan ik best wel down zijn. En als ik word uitgescholden, kom ik niet altijd voor mezelf op. Van mannen wordt verwacht dat ze stoer zijn en agressief terugdoen, maar ik probeer dat te vermijden.’

Kevin doet in zijn vrije tijd aan fitness en basketbal, wat een goede uitlaatklep is voor zijn gevoelens. ‘Als ik emo ben, helpt het om te bewegen.’ Maar zijn ware passie is stijldansen, wat hij al zeven jaar doet, ook op wedstrijdniveau. ‘In de categorie ballroom hou ik vooral van de Engelse wals en op het gebied van Latin doe ik graag de chachacha.’ Bij zijn dansvereniging voelt Kevin zich helemaal geaccepteerd, omringd door mensen met dezelfde passie. ‘Als ik stijldans, voel ik me helemaal vrij.’

Filter

Het valt op dat de jongens in deze groep makkelijk over hun gevoel praten en dat de meisjes zich krachtig uitspreken. Seksisme wordt resoluut afgewezen en er is geen greintje homofobie te bespeuren. Jongens moeten lekker make-up op doen of een jurk dragen als ze dat willen. Ook variaties in gender zijn in dit klaslokaal niets nieuws. ‘What are your pronouns?’, wordt er gekscherend geroepen. Sowieso schakelen de jongeren vaak over naar het Engels.

Patrick Engels vindt dat deze groep goed op de hoogte is, maar dat verschilt per opleiding en klas. ‘Je ziet dat er vaak nog veel nadruk wordt gelegd op de biologische verschillen tussen mannen en vrouwen: mannen zijn jagers en vrouwen zijn van nature zorgzamer. Vooral jongens kunnen daar heel stellig in zijn, maar er zijn ook meisjes die zo denken.’ Ook valt hem op hoe weinig sommige jongeren weten over deze kwesties, ondanks alles wat ze lezen op Instagram, TikTok en een jongerenplatform als NOS Stories. ‘Dan denken ze bijvoorbeeld dat de term gender alleen over transgenders gaat, terwijl die iedereen betreft.’

Schoolniveau zegt weinig over het succes van de workshop. Engels geeft ook trainingen op hbo- en wo-opleidingen en bij studentenverenigingen, en zegt dat een hoger opleidingsniveau niet betekent dat studenten opener zijn of dat er minder seksisme heerst. ‘Daar merk ik vaak dat jongeren op hun woorden letten en sociaal wenselijk antwoorden. Studenten op het mbo kunnen soms onhandige dingen zeggen, maar ze zijn wel open, waardoor ik ze echt leer kennen.’ Dat is het mooie aan deze twee middagen: je krijgt een redelijk ongefilterd inkijkje in de alledaagse worstelingen en onzekerheden van deze generatie.

Respectvol

De oorzaak van seksisme wordt vaak gezocht in patriarchale religies en culturen. Die zouden een voedingsbodem zijn voor onderdrukking, slutshaming en misbruik van vrouwen. Maar het is te makkelijk om met een westers vingertje alleen naar niet-westerse mannen te wijzen.

De Turks-Nederlandse, islamitische Ali (25) vertelt dat hij ooit uit een vriendengroep stapte, omdat hij de jongens te seksistisch en ‘toxic’ vond. ‘Het voelde als een competitie: wie gaat met de meeste vrouwen naar bed? Niemand hield wat voor zichzelf en iedereen wilde alleen maar stoer doen. Waarom is dat belangrijk?’ Ali wilde er niet meer mee worden geassocieerd. ‘Als je te lang met zulke mensen omgaat, verander je zelf ook. Ik zou niet willen dat er zo wordt gesproken over de vrouwen in mijn eigen familie.’

Ali heeft nu andere vrienden, die respectvoller zijn. Tijdens de workshop spreekt hij ook meermaals begrip uit voor de problemen van vrouwen en lhbti’ers. ‘Ik heb vanuit huis meegekregen dat je mensen moet behandelen zoals je zelf wil worden behandeld. Ik ben moslim en wil dat anderen mij in mijn waarde laten. Het zou hypocriet zijn om geen respect te tonen voor niet-moslims. We leven niet heel lang, dus laten we de wereld voor iedereen wat prettiger maken.’

Iedere student geeft een andere invulling aan zijn achtergrond, zegt Engels. ‘Sommigen zeggen: ik weet wat er in mijn religie van mij wordt verwacht en ik mag niet oordelen over anderen.’ Volgens de coach zijn cultuur en religie slechts twee factoren in een grotere som van invloeden die bepalen hoe jongeren kijken naar gender en seksualiteit. ‘In wat voor omgeving groei je op, welke opvoeding krijg je, hoe open wordt er thuis gesproken, wordt het nieuws gevolgd en wat voor vrienden heb je? Ik zie seksisme onder alle culturen.’

Weerbaar

Dag twee van de sessie vindt plaats in een buurthuis, iets verderop in Amsterdam-Noord, met meer ruimte. De jongeren blazen een ballon op en er wordt gelachen om de vergelijking met lachgas. ‘Deze ballon is dierbaar, bescherm hem goed’, zegt Engels. Eén jongen wiegt de ballon alsof het een baby is, iemand anders duwt ’m onder zijn T-shirt. ‘Jullie zijn de eerste groep die elkaars ballon niet probeert kapot te maken.’ De ballon fungeert als een metafoor voor het beschermen van iets dierbaars en jouw dierbaren. Dat is waar Engels naartoe werkt: de bescherming tegen seksueel geweld.

Rollenspellen moeten jongeren leren hoe ze hun grenzen aangeven. Ze moeten naar elkaar toe lopen tot de ander stop zegt. De een heeft meer persoonlijke ruimte nodig dan de ander. Ook wordt hun gevraagd hoe ze zouden reageren als een vrouw in de bus wordt belaagd door mannen, of een homostel op straat in elkaar wordt geslagen. Kom je in actie, leid je de dader af, bied of haal je hulp? Dat ligt niet zo simpel, ontdekken de studenten. Hoe help je een ander zonder zelf te worden meegesleurd in het geweld? Soms kan een klein gebaar al veel helpen. Wat zou je bijvoorbeeld doen als iemand in zijn of haar gezicht wordt gespuugd? ‘Een tissue geven.’

Omdat ze de opleiding media en vormgeving doen, moeten de studenten op het einde zelf bedachte campagneslogans presenteren, om op andere jongeren over te dragen wat ze hebben geleerd. ‘Hoe zou je het vinden als je moeder een hoer wordt genoemd?’ Hard maar effectief, want het is een rode lap voor veel jongens: kom niet aan mijn moeder. Kevin en een klasgenoot richten zich op seksueel geweld: ‘Jij wil toch niet de dader zijn?’ Beyoncé en een ander meisje bespreken de vrijheid om je te kleden zoals je wil, met tekeningen van gender benders. ‘Clothes don’t define us.’

Als de leerlingen hun vinkje hebben behaald, is het zaaltje snel weer leeg. De lerares die Engels inschakelde voor deze lessen in burgerschap is tevreden. Haar jongens zullen niet snel een ander kwaad doen en haar meiden komen voor zichzelf op. Maar Engels en Emancipator hebben nog genoeg werk te doen, bij minder welwillende doelgroepen. ‘In de media wordt vaak besproken hoe vrouwen weerbaarder kunnen worden, maar seksisme en seksueel geweld zijn een mannenprobleem.’ Door hun verantwoordelijkheidsgevoel te vergroten, werken jongemannen ook mee aan de oplossing.