Ventileren tegen corona: hoe de wind waait in Nederlandse gebouwen

Hoe is het in Nederland gesteld met de ventilatie van bijvoorbeeld kantoren, scholen, restaurants en cafés?

Daarvan hebben we geen compleet beeld, zegt Philomena Bluyssen, hoogleraar binnenmilieu aan de TU Delft. Maar als ergens iets aan de hand is met de ventilatie, dan ziet ze geregeld dat installaties niet worden onderhouden of niet goed zijn afgesteld. In gebouwen zonder ventilatiesysteem, zoals scholen, is de luchtverversing vaak onder de maat. ‘Als je met dertig kinderen in een klaslokaal zit is af en toe een raam openzetten niet voldoende.’

In veel gebouwen en kantoren is de ventilatie in orde, stelt Atze Boerstra, adviseur voor het binnenmilieu en vicevoorzitter van de REHVA, een Europese brancheorganisatie voor installatietechniek en luchtbehandeling. Hij schat dat de luchtverversing in minimaal 20 tot 30 procent van de Nederlandse gebouwen tekortschiet. Dan wordt niet voldaan aan de eisen die zijn vastgelegd in het bouwbesluit (bouwtechnische voorschriften) of is de ventilatie om andere redenen – onderhoud, afstelling – niet optimaal.

Het gaat volgens Boerstra vooral fout in kleinere ruimtes waar mensen lang bij elkaar zitten. ‘Hoe kleiner de ruimten en hoe langer de duur van de sessies, des te belangrijker is de ventilatie. In grote ruimten zoals kerken of stationsgebouwen is het niet zo spannend allemaal.’

Bij kleine en middelgrote bedrijven ontbreekt vaak een mechanisch ventilatiesysteem en wordt de lucht ververst met ramen of gevelroosters. Dat kan voldoende zijn, maar soms ook niet. Boerstra: ‘Ik ben nu op weg naar een bedrijf waar zich een groepsbesmetting heeft voorgedaan. Daar hebben ze luchtroosters boven de ramen, maar die zijn in de winter dichtgedaan en ze zijn vergeten ze in het voorjaar open te doen’.

Wanneer is een gebouw vrij van coronagevaar, afgezien van besmetting via handen, hoesten en niezen?

‘Wist ik het maar’, zegt Bluyssen. ‘Daar komen we alleen achter als we precies weten hoe transmissie van het virus via aerosolen verloopt. Het is hoog tijd dat we daar goed onderzoek naar doen.’

De vrees is dat het virus zich, onder sommige omstandigheden, kan ophopen als in een mist. Een mogelijke oplossing is dat een systeem verse lucht een gebouw in blaast en de lucht niet hergebruikt, zoals veel airco’s doen. Koude lucht kan de indruk geven van frisheid, maar dat is niet hetzelfde als versheid van de lucht. De roosters moeten zo zijn afgesteld dat ze geen luchtstromen veroorzaken die langs mensen heen gaan, zodat degenen die in de luchtstroom zitten besmet kunnen raken, stelt Bluyssen. ‘Als er geen mechanisch ventilatiesysteem is ga dan niet urenlang met veel mensen in een beperkte ruimte zitten. Dan kan de hoeveelheid aerosolen in de lucht toenemen.’

In de meeste woningen voldoet het regelmatig luchten door ramen en deuren open te zetten. Met name in woningen die grondig zijn geïsoleerd kan de ventilatie een knelpunt zijn. Energiezuinige huizen zijn soms uitgerust met een systeem dat lucht hergebruikt en nogal eens door bewoners wordt uitgezet omdat het lawaai maakt.

Met welk ventilatiesysteem kan verspreiding van het coronavirus het best worden bestreden?

Een systeem dat alleen zorgt voor luchtverversing is voor dit doel beter dan een systeem waarmee ook verwarming, koeling en luchtvochtigheid worden geregeld. Boerstra: ‘Zo’n all air-systeem knijpt de verse luchttoevoer automatisch af als het te koud of te warm wordt om de ruimtetemperatuur bij te stellen. Het is dan schipperen tussen comfort en gezondheid, terwijl gezondheid altijd voorrang moet krijgen.’

Als een ventilatiesysteem is voorzien van een zogeheten HEPA-filter, dat de lucht vrijwel virusvrij kan maken, kan de concentratie deeltjes in een ruimte worden beperkt, zegt TNO-onderzoeker Roberto Traversari. Maar hij houdt een slag om de arm over het effect: ‘In theorie wordt daarmee de kans op een besmetting mogelijk ook gereduceerd. Of dit daadwerkelijk bijdraagt aan het reduceren van besmettingen kan niet worden aangegeven.’ Traversari wijst op de noodzaak van nader onderzoek naar ‘afgewogen maatregelen’ die de kans op besmetting kleiner maken.

De meeste vliegtuigen beschikken over een HEPA-filter. In de cabine wordt lucht met grote snelheid van boven naar beneden geblazen, afgevoerd, gefilterd en hergebruikt. In gebouwen is die techniek niet te gebruiken. Het is onmogelijk een dergelijke luchtstroom uit een plafond te laten komen. Andersom is wel te doen, zegt Bluyssen. ‘Je kunt lucht onderin een ruimte brengen, waarna die opstijgt door de warmte van de aanwezigen. Maar we weten niet of dit een goed idee is om virusverspreiding tegen te gaan. Kunnen druppeltjes met virusdeeltjes dan in iemands neus terechtkomen?’

Is ventilatie met eenvoudige ingrepen te verbeteren? Of zijn ingrijpende en dure aanpassingen nodig?

Dat is afhankelijk van het gebouw en het ventilatiesysteem. Aan systemen in kantoren is vaak weinig te veranderen vanwege ruimtegebrek of omdat ventilatiekanalen verborgen zitten in de constructie van het gebouw. Een nieuw systeem zal zeker kostbaar zijn, maar volgens Boerstra kan vaak al veel verbetering worden aangebracht door een systeem grondig na te kijken, instellingen te veranderen of een centrale ventilatoren te vervangen. Filters plaatsen heeft alleen zin als een systeem lucht hergebruikt. Het filteren van buitenlucht in centrale ventilatiesystemen vanwege corona is zinloos: daar zit geen virus in.

In Amerikaanse ziekenhuizen wordt al vaak een methode toegepast waarbij lampen met uv-straling, die het dna van virussen en bacteriën beschadigt, de lucht zuiveren. Anders dan bij een HEPA-filter moet de lucht meerdere keren worden blootgesteld aan de straling voordat een virus is uitgeschakeld, zegt Traversari. De effectiviteit in de praktijk is slechts op beperkte schaal onderzocht. Bovendien heeft het systeem hoogte nodig, aangezien de straling schadelijk is voor de ogen, aldus Boerstra. ‘Misschien is het interessant voor ziekenhuizen en verpleeghuizen, maar het is niet de oplossing die we nodig hebben in gewone gebouwen: daar moet de toevoer van verse lucht in orde zijn of moeten de ramen bij voorkeur ook open kunnen.’