Van verkrachtingen tot executies van Oekraïense burgers: wat bezielt soldaten die deze misdaden plegen?

In Oekraïne neemt het aantal meldingen van oorlogsmisdaden in rap tempo toe, van verkrachtingen tot executies van weerloze burgers. Wat bezielt soldaten die deze misdaden plegen? En: schuilt in iedereen een potentiële oorlogsmisdadiger, als de omstandigheden maar extreem genoeg zijn?

‘Dat zou ik echt nóóit doen.’ Studenten zeggen het geregeld tegen universitair docent Iva Vukusic, bij haar colleges over oorlogsmisdaden. De voorbeelden uit de geschiedenis zijn even eindeloos als verschrikkelijk en worden in rap tempo aangevuld met verhalen uit Oekraïne. Het groeiende aantal getuigenissen van vrouwen over verkrachtingen door Russische soldaten. Het wekenlange platbombarderen van de havenstad Marioepol, waarbij ook onder meer het theater, een school en een ziekenhuis werden getroffen. De executie van mensen met de handen op de rug gebonden in Boetsja, waar volgens de burgemeesters nu al meer dan vierhonderd lichamen zijn gevonden.

Nooit, zeggen studenten dan, tweeduizend kilometer verderop in een Nederlandse collegezaal, zou ik zoiets kunnen doen.

Vukusic, opgegroeid in voormalig Joegoslavië, antwoordt meestal: ‘Ik hoop dat je nooit in een situatie komt waarbij dat op de proef wordt gesteld.’ De voormalig analist voor de openbaar aanklager oorlogsmisdaden in Sarajevo werkt nu als onderzoeker en docent aan de Universiteit Utrecht en King’s College in Londen. ‘De geschiedenis toont keer op keer aan: in een oorlogssituatie doen mensen vaak vreselijke dingen die ze in vredestijd nooit zouden doen.’

In haar woonkamer, voor een boekenkast met titels als Drunk on Genocide, vertelt ze eerst over de hindernissen bij de wetenschappelijke studie van oorlogsmisdaden. ‘Er staat geen onderzoeker met pen en papier verslag te doen op het moment dat iemand zijn medemens met een honkbalknuppel te lijf gaat. En een ethische commissie zal ook nooit een experiment goedkeuren waarbij je een oorlogssituatie nabootst met proefpersonen. Toch is er een duidelijk patroon te zien in het studiemateriaal dat wél beschikbaar is, zoals zittingen bij oorlogstribunalen, getuigenissen van slachtoffers, brieven of dagboeken van daders.’

Wat zijn de mechanismen die ervoor zorgen dat iemand in een oorlogssituatie, zoals sociologen dat weleens noemen, ‘een morele vakantie neemt’?

Mechanisme 1: In oorlogen vervagen ethische grenzen in rap tempo

Russische priesters die heilig water sprenkelen op soldaten en hun wapens om ze te zegenen voordat ze naar het front gaan. Het is volgens Johan van der Dennen (Rijksuniversiteit Groningen, auteur van onder meer The Origin of War) een van de vele manieren waarop jonge mannen de boodschap meekrijgen: je stapt nu een wereld in waarin het juist goed is om te doden en te vernielen. ‘Dan sta je daar als jonge soldaat met zo’n priester voor je. Alsof God zelf je missie zegent.’

Dat de burgerbevolking daarbij niet gespaard hoeft te worden, is mede een gevolg van moderne oorlogsvoering, aldus Van der Dennen. ‘In de tijd van Napoleon was het nog enigszins afgebakend. Twee legers die elkaar ergens troffen, elkaar een paar dagen te lijf gingen, en dan was het duidelijk wie er gewonnen had. Maar in de Eerste Wereldoorlog, en zeker in de Tweede Wereldoorlog, kozen legerleiders voor de totaaloorlog. Doel is de tegenstander tot overgave te dwingen met een extreem gewelddadige campagne, waarbij ook de burgerbevolking doelwit is. Denk aan het Duitse bombardement op de binnenstad van Rotterdam, waarna Nederland zich gewonnen gaf.’ De Geneefse Conventie, die onder meer de bescherming van burgers voorschrijft in oorlogstijd, is volgens Van der Dennen bij veel soldaten onbekend. ‘Het zou me verbazen als Russische soldaten daar les over krijgen.’

Soldaten in eerdere oorlogen vatten het doden soms zelfs op als ‘belangrijk voor de statistieken’, blijkt bijvoorbeeld uit de rechtszaak over het Vietnamese dorp My Lai, waar Amerikaanse soldaten in 1968 een bloedbad aanrichtten. De hiervoor veroordeelde luitenant William Calley verklaarde tijdens zijn verhoor onder meer: ‘Wanneer ik een soldaat verloor, wist ik dat ik maar beter kon terugkomen met een body count van minstens tien vijanden. Wat behoorlijk moeilijk is als je vecht tegen één sluipschutter.’

Mechanisme 2: Oorlogen zijn het perfecte toneel voor toch al gewelddadige mannen

Het begon Iva Vukusic op te vallen, bij de plegers van oorlogsmisdaden in voormalig Joegoslavië. ‘Taxichauffeurs, leden van de plaatselijke boksschool, ex-gevangenen. Niet per se de types die in vredessituatie veel maatschappelijk aanzien genieten. Als die mannen daar gefrustreerd over zijn, biedt een oorlog het perfecte toneel om je eindelijk te kunnen laten gelden. De leraar doodschieten die je liet zakken voor je examen, de vrouw verkrachten die niet met je wilde daten.’

Ook in een oorlogssituatie waarin dader en slachtoffer elkaar niet kennen, zoals vaak in Oekraïne het geval is, kan het afreageren van frustraties een belangrijke drijfveer zijn van oorlogsmisdaden. Vukusic: ‘Bijvoorbeeld wanneer een van je vrienden in je eenheid is gedood. Dan kan in zo’n groep een sfeer ontstaan: iemand moet hiervoor boeten.’

Van der Dennen wijst erop dat hoewel de meerderheid van de soldaten ‘passief is en geen kogel afvuurt’, een minderheid het doden en plunderen juist opzoekt. Voor hen ‘kan het zelfs een spannende, plezierige activiteit zijn’. In een van zijn literatuurstudies haalt Van der Dennen een citaat aan dat wordt toegedicht aan Dzjengis Khan, die in de 12de eeuw de stammen van de Mongolen verenigde en met extreem geweld een imperium opbouwde. ‘De grootste vreugde in het leven is je vijanden verslaan, ze voor je te zien vluchten, ze te beroven van hun rijkdommen, om hun dierbaren te zien baden in tranen, om op hun paarden te rijden, en om hun vrouwen en dochters in je armen te sluiten.’

Mechanisme 3: Orders zijn orders. En wie niet meedoet, is een lafaard

Ze verkochten sigaretten, waren houthandelaar, of werkten in een bakkerij. Gewone mannen van middelbare leeftijd, die tijdens de Tweede Wereldoorlog dienden in een reserve politiebataljon. Op 13 juli 1942 trekken ze het Poolse dorpje Józefów binnen en vermoorden vrijwel alle 1.800 Joodse inwoners, inclusief de kinderen. Na de oorlog verdedigen de meeste daders zich voor de rechter met het argument dat bevelen nu eenmaal opgevolgd dienen te worden.

De Amerikaanse historicus Christopher Browning wijst in zijn boek Doodgewone mannen echter op een opmerkelijk voorval. De 53-jarige commandant Wilhelm Trapp legde de agenten voor de moordpartij uit dat ze ‘een vreselijk onaangename taak’ moesten volbrengen, maar dat de orders nu eenmaal ‘van de hoogste autoriteiten kwamen’. De commandant maakte de agenten ook duidelijk dat ze vrouwen, kinderen en ouderen moesten neerschieten. Vervolgens deed hij de oudere agenten een aanbod: als ze zich niet geschikt voelden voor de taak, hoefden ze niet mee te doen. Slechts een handjevol ging in op het aanbod.

Waarom zo weinig, wat zegt dat?

De korte tijd om te reageren speelde mogelijk een rol, aldus Browning. Want toen de gruwelijke aard van de missie écht duidelijk werd, haakte alsnog zo’n 10 tot 20 procent van de manschappen af tijdens de executies, bijvoorbeeld door om een andere taak te vragen. Maar ook zeker de groepsdruk liet zich gelden. Uit Doodgewone mannen: ‘Eruit stappen die ochtend in Józefów betekende je kameraden verlaten en toegeven dat je ‘te zwak’ of ‘een lafaard’ was.’

De agenten zwegen jarenlang over de gebeurtenissen. Voor de rechter verdedigden ze zich later met verschillende argumenten, variërend van ‘ik heb zelf niet geschoten’ tot ‘het lot van de Joden was niet anders geweest als ik niet had meegedaan’. De meest huiveringwekkende verantwoording kwam van een 35-jarige metaalbewerker uit Bremerhaven. ‘Ik heb mijn best gedaan, en dat is me ook gelukt, om alleen kinderen dood te schieten. Het was zo dat de moeders de kinderen aan de hand hadden. Mijn buurman schoot dan de moeder dood, en ik haar kind, want ik redeneerde bij mezelf dat het kind zonder zijn moeder toch niet meer kon leven.’

Mechanisme 4: Tegenstanders zijn geen mensen, maar ‘kakkerlakken’

Een naziregime dat genocide pleegt op de Russische bevolking. Zo is Oekraïne consequent neergezet door de Russische president Vladimir Poetin. Ook al is die portrettering onzin, staatsmedia doen er de laatste tijd zelfs een schep bovenop. Volgens een artikel door Ria Novosti, een van de grote persbureaus in Rusland, is ‘een aanzienlijk deel van de Oekraïense bevolking, waarschijnlijk de meerderheid’ voorstander van een nazi-ideologie. Sommige experts vrezen dat dit soort taalgebruik, waarbij de tegenstander wordt ‘ontmenselijkt’, een opmaat kan vormen voor genocide. Duitsers noemden Joden ‘ratten’, in Rwanda bestempelden de Hutu’s de Tutsi’s tot ‘kakkerlakken’.

Hoewel Russen de Oekraïners ook lange tijd als hun broedervolk bestempelden, kan het sentiment volgens universitair docent Vukusic razendsnel omslaan onder invloed van extremistisch politiek leiderschap en propaganda. ‘Zowel in Joegoslavië als Rwanda waren veel bi-etnische huwelijken, werkten mensen uit verschillende groepen samen en gingen hun kinderen samen naar school.’ Ze ziet in Rusland een proces van jarenlange radicalisering, beginnend in 2014 bij de annexatie van de Krim, met een versnelling sinds de invasie van 24 februari dit jaar. Bovendien kan fysieke afstand het nemen van morele drempels verder vergemakkelijken, bijvoorbeeld bij het bombarderen van steden vanuit de lucht of met mortieren. Vukusic: ‘Het is zoveel makkelijker om te doden als je het leed van je slachtoffers niet kunt zien, horen of ruiken.’

Mechanisme 5: Pakkans is klein

‘Oekraïne is een plaats delict. We zijn hier omdat we goede gronden hebben om te geloven dat hier misdaden worden gepleegd die binnen onze jurisdictie vallen.’ Aan het woord is Karim Khan, hoofdaanklager van het Internationaal Strafhof in Den Haag, bij een bezoek half april aan Boetsja. In deze voorstad van Kyiv vond tijdens de Russische bezetting een bloedbad plaats. Hoe groot is de kans dat oorlogsmisdadigers uiteindelijk voor de rechter komen?

‘Extreem klein’, zegt Ton Zwaan, oud-onderzoeker bij het centrum voor Holocaust- en Genocidestudies. ‘De macht van staten bepaalt of oorlogsmisdadigers bestraft kunnen worden. Rusland levert geen mensen uit, en dat zie ik niet snel veranderen. Vergeleken met Poetin is de Syrische dictator Bashar al-Assad een kleine jongen, en zelfs hij staat nog niet voor een oorlogstribunaal.’

Ook Vukusic denkt niet dat Russische soldaten of bevelhebbers zich binnen afzienbare tijd moeten verantwoorden voor de rechter. Maar zij ziet wel een lichtpuntje: ‘Nog nooit zijn in zo’n korte tijd zoveel ngo’s en andere organisaties begonnen met het documenteren van vermoedelijke oorlogsmisdaden. En uiteindelijk belandden zelfs mannen als de oud-Servische president Karadzic achter tralies voor genocide. Als je dat in de jaren negentig tegen mij of mijn vrienden had gezegd, hadden we je uitgelachen. Zo kan het gaan met gewelddadige, machtige mannen: ze lijken overal mee weg te kunnen komen, totdat het ze ineens niet meer lukt.’