Van nooit naar ooit naar straks: Zelensky zet de turbo op EU-lidmaatschap Oekraïne

Het loopt tegen middernacht als Ursula von der Leyen, staand in de zacht schommelende nachttrein naar Kyiv, haar onvoorwaardelijke steun uitspreekt voor de Europese ambities van Oekraïne. Nee, er wordt niet gewacht op vrede om de onderhandelingen te starten over het EU-lidmaatschap van Oekraïne. Niet de Russische president Poetin bepaalt wat er gebeurt, dat doet Kyiv zelf. Samen met de EU.

De ‘gouden wagon’ die woensdagnacht voor de voorzitter van de Europese Commissie is gereserveerd, kampt niet alleen met een overdaad aan goudkleurige verf maar ook met een loeiende verwarming. Het is snikheet, sommige meereizende journalisten wapperen wanhopig met hun opschrijfboekjes voor wat koelte, maar op Von der Leyen heeft het geen effect. Het is haar vierde reis naar Oekraïne en dit keer heeft ze ruim de helft van de Europese Commissie op sleeptouw genomen.

Het zijn geen normale tijden. Nooit eerder waagde een Commissie zich aan een bezoek aan een land in oorlog. Natuurlijk, Kyiv ligt niet in de frontlinie waar dagelijks zwaar wordt gevochten, maar ook in de hoofdstad van Oekraïne slaan regelmatig Russische raketten in. Donderdag vergaderde de Commissie met de Oekraïense regering, vrijdag treffen Von der Leyen, EU-president Charles Michel en de Oekraïense president Volodymyr Zelensky elkaar voor de EU-Oekraïne-top. Ook in Kyiv, politiek machtsvertoon naar Moskou.

Het bezoek is bovenal bedoeld om de Oekraïners – bijna een jaar nadat Rusland het land binnenviel – een hart onder de riem te steken. Door letterlijk naast ze te staan, zoals Von der Leyen donderdagochtend doet als ze Zelensky spreekt in diens zwaar beveiligde (zandzakken, barricades en legio bewapende militairen) warroom in Kyiv. ‘Vandaag zijn we naar het hart van Europa gekomen’, zegt Von der Leyen. ‘Het is een familiereünie.’

‘Corona heeft ons geleerd dat we veel kunnen doen met zoommeetings. Maar niet mensen begrijpen’, zegt commissaris Margrethe Vestager (Concurrentie) die twee wagons verderop zit. ‘Daarvoor moet je elkaar in de ogen kijken.’ En dat deden de commissarissen met de Oekraïense ministers. Het leidde tot een reeks afspraken over nauwere samenwerking op zeer korte termijn die Oekraïne sneller vezekeren van een plek aan de Europese tafel.

Absolut Vodka

Vestager heeft het ‘gezellig’ gemaakt in haar coupé, zittend op de slaapbank naast collega Valdis Dombrovskis (Economie). Die draagt een bordeauxrood T-shirt waarop in het Lets ‘De nr 1 van Financiën’ staat, een aandenken aan zijn vorige baan als minister in Letland. Er staan nootjes op het tafeltje, plastic bekers en een flesje Absolut Vodka. ‘Uit Zweden’, verzekert Dombrovskis na grondige inspectie van het label, dus politiek correct drinkbaar. Vestager laat zich een whiskey inschenken uit de heupfles van commissaris Maros Sefcovic (Brexit). ‘We zijn een heel collegiale Commissie’, lacht ze.

Vestager wijst, net als haar collega’s, op de ongekende snelheid en behendigheid waarmee Zelensky en zijn team de toetreding van zijn land tot de EU aanpakt. Op 28 februari vorig jaar – vier dagen na de Russische inval – vroeg Zelensky het lidmaatschap aan. Vestager: ‘Normaliter stuurt de EU dan een lijst met vierduizend vragen, om de geïnteresseerde een paar jaar zoet te houden. Die van Oekraïne hadden we binnen vier weken volledig ingevuld terug. Dat is nooit eerder gebeurd.’ Vier maanden na het verzoek kreeg Oekraïne de kandidaatstatus. Andere kandidaatlanden zoals Albanië en Noord-Macedonië, die al jaren in de wachtkamer zitten, kijken ernaar met een mengeling van verwondering en afgunst.

Dat hoge tempo voor Oekraïne is begrijpelijk, zegt Vestager. ‘Als je land aan puin wordt geschoten, versnelt dat alles. Er is geen andere keuze. Landen die tijd hebben, nemen die, Oekraïne heeft geen tijd.’ Von der Leyen is naar eigen zeggen ‘zeer onder de indruk’ van de manier waarop Oekraïne, ondanks de verwoestende en ontwrichtende oorlog, uitvoert wat de EU vraagt.

Zelensky speelt een cruciale rol in wat diplomaten soms een romance tussen Brussel en Kyiv noemen. De voormalige stand-upcomedian en acteur wiens rol als president in een satirisch tv-programma werkelijkheid is geworden, blijft verbazen met zijn standvastigheid en communicatieve vaardigheden. Iedereen houdt van Volodymyr. ‘Hij vluchtte niet toen de bommen op Kyiv vielen om zijn eigen hachje te redden, zoals de Afghaanse president Ashraf Ghani deed toen de Taliban Kabul naderden’, merkt een EU-ambtenaar op.

EU-president Michel plaatste de Oekraïense president onlangs op één lijn met Winston Churchill en Nelson Mandela. ‘Vandaag belichaamt Volodymyr Zelensky de geest van nationaal verzet.’

Alles op alles zetten

De regeringsleiders blazen het euro-enthousiasme in Oekraïne ook zelf aan, menen betrokken EU-ambtenaren. ‘Ze zeggen tegen Zelensky: ‘Jullie oorlog is onze oorlog, jullie vechten voor onze waarden. Tja, dat zijn geen vrijblijvende woorden. Er sterven daar duizenden mensen voor onze oorlog. Oekraïners zien het lidmaatschap letterlijk als een zwaar bevochten recht’, aldus een ambtenaar. Een tweede voegt daaraan toe: ‘Ze vechten tegen de Russen en vóór Europa.’

Zelensky vindt EU-president Michel aan zijn zijde. ‘Wij zijn allen Oekraïners. We moeten alles op alles zetten om de belofte van lidmaatschap waar te maken’, zei de EU-president eerder deze maand. ‘Ik droom dat er een dag komt, snel naar ik hoop, dat een Oekraïner mijn baan krijgt, of voorzitter wordt van de Europese Commissie of het Europees Parlement.’

Sommige Brusselse diplomaten zien deze hofmakerij richting Kyiv knarsetandend aan. ‘Het lijkt erop dat Michel en Von der Leyen verwikkeld zijn in een concurrentiestrijd wie de ware Oekraïner is. Kyiv vindt dat natuurlijk prachtig, maar wat beloven we allemaal?’

Niet verbazingwekkend in elk geval dat Kyiv de turbo erop zet. Deze week zei premier Denys Shmyhal tegen nieuwswebsite Politico dat zijn land in 2026 moet kunnen toetreden. Donderdag scherpte hij dat nog een beetje aan: volgend jaar beginnen met de onderhandelingen, mogelijk in 2025 al het groene licht.

Voor premier Mark Rutte – en menig andere EU-leider – is dit even onrealistisch als onrustbarend. De Franse president Emmanuel Macron zei in juni, toen Oekraïne de kandidaatstatus kreeg, dat het daadwerkelijke lidmaatschap nog decennia op zich laat wachten. Die tijd zou voor Oekraïne nodig zijn om de naar schatting 100 duizend pagina’s EU-wetgeving in te voeren.

Ook Rutte plaatste het moment van toetreding ver na zijn eigen toch rekbare politieke uiterste houdbaarheidsdatum. Hij is niet vergeten dat Nederland in 2016 het handelsverdrag tussen de EU en Oekraïne verwierp; Kyiv hoefde toen überhaupt niet te rekenen op een plek in de EU. Van dat ‘nooit’, ging het afgelopen zomer naar ‘ooit’ en dat is nu straks.

Noodzakelijke hervormingen

En daar moeten we blij om zijn, vindt Vestager. ‘De EU wordt oud en grijs. We hebben Oekraïne nodig als transfusie van energie en vastberadenheid.’ De Deense wijst erop dat in 2004, toen tien Oost-Europese landen bij de EU kwamen, er ook volop gevoelens van ongemak en onbehagen waren. ‘Stel je voor dat de EU die uitbreiding had tegengehouden. Dan had Rusland nu veel meer landen aangevallen en keek een zwakke EU-15 bibberend toe.’

Véra Jourová, de Tsjechische commissaris voor Waarden en de Rechtsstaat, is aangeschoven. ‘Oekraïne is een rijke bruid’, lacht ze. En dan serieuzer: ‘Ik zou het best wel willen, 2026 als toetredingsdatum voor Oekraïne. Soms moet je onrealistische dingen willen wensen.’

Volgens nauw betrokken Commissie-ambtenaren, komt het lidmaatschap voor Oekraïne sneller dan verwacht. ‘Niet over twee of drie jaar, maar politici die denken dat het nog tien jaar gaat duren leven in de vorige eeuw’, zegt een van hen. ‘Wat nu gebeurt is ongeëvenaard. De Oekraïners vechten voor hun recht om bij Europa te horen.’

Dat neemt niet weg dat het land enorm moet veranderen. Corruptie is en blijft een groot probleem. In de deze week verschenen jaarlijkse corruptie-index van Transparency International staat Oekraïne op nummer 116, iets beter dan het jaar ervoor maar nog steeds een beroerde plek. Dat Zelensky onlangs twee bewindslieden ontsloeg vanwege zelfverrijking bij de aankoop van legerrantsoenen, vindt de EU dan weer een hoopvol teken.

Maar de lijst van noodzakelijke hervormingen is lang: onafhankelijke rechtsspraak, efficiënte vervolging van misdaad, eerlijke concurrentie. ‘Houden ze het vol?’, vraagt een Commissie-ambtenaar zich af. Jourová is optimistisch, volgens haar heeft Oekraïne al 70 procent van de EU-wetgeving ingevoerd.

EU als wereldspeler

‘Misschien hervormt Kyiv sneller dan wij dat doen’, zegt Vestager. Want met Oekraïne (ruim 40 miljoen inwoners) erbij, en in zijn slipstream Albanië, Noord-Macedonië, Montenegro, Servië, Bosnië-Herzegovina, Georgië, Moldavië, ontkomt ook de EU niet aan ingrijpende veranderingen. Het gaat stuk voor stuk om arme landen, dus zonder grondig gemoderniseerd EU-budget vloeien straks alle landbouwsubsidies en steungelden naar het oosten. En zonder afschaffing van het vetorecht, is een EU van 35 landen wel erg moeilijk bestuurbaar.

Wil de EU haar geopolitieke ambities waarmaken, vraagt een ambtenaar zich af? ‘Willen we die wereldspeler worden? Als wij duiken, wint Rusland. Dan zit de EU in het oosten met een land dat zich oppermachtig waant. Als het tegenzit belandt in 2024 Donald Trump of een andere Republikein in het Witte Huis. Hoe zal het de EU dan vergaan? Onze economische en fysieke veiligheid is in het geding.’ Of zoals Von der Leyen donderdag zei: ‘De geschiedenis van het Europese continent wordt hier geschreven.’ Zelensky beaamde: ‘Wij verdedigen de vrijheid van Europa.’ Vandaag ontsteekt Von der Leyen de eerste van 35 miljoen energiezuinige LED-lampen die Europa aan Oekraïne schenkt. Licht op het Maidanplein, symbolischer kan bijna niet.