Van heldenstad tot nucleair vuilnisvat

Maar de Koersk is bij lange na niet de enige kernonderzeeër die rijp is voor de sloop. De fjorden en inhammen aan de kust van de Barentsz Zee liggen vol met lekkende scheepsrompen. Niet ver van het dok steekt de boeg van een half gezonken onderzeeër uit het water. De toren is scheef gezakt, en op het zwarte staal heeft zich een dikke laag roodbruin roest afgezet.

'Moermansk - heldenstad', staat er met manshoge letters langs de Leninstraat. De stad verdiende de trotse titel in de Tweede Wereldoorlog, en werd later de thuishaven van de machtige noordelijke vloot met zijn 120 kernonderzeeers. Het einde van de Sovjet-Unie betekende het inkrimpen van de vloot, en het schiereiland waarop Moermansk ligt, kreeg een andere titel: de grootste radioactieve dumpplaats ter wereld.

Andrej Zolotkov werkt als radioloog op het schip dat hoog-radioactieve brandstofstaven uit de reactoren haalt van de kernonderzeeërs die aan de ketting zijn gelegd. 'Sommigen liggen al zolang aan de kade dat ze zijn gaan lekken en gevaar lopen om te zinken.' De Russische marine probeert ze drijvende te houden met perslucht.

In zijn vrije tijd werkt Zolotkov voor de milieuorganisatie Bellona. Hij is een van de auteurs van een rapport over de radioactieve vervuiling van de Barentsz Zee. Hun conclusie: 'Niet alleen worden de veiligheidsprocedures stelselmatig genegeerd, maar bovendien maakt een waas van geheimzinnigheid het onmogelijk de problemen op een constructieve manier aan te pakken.'

Met een verrekijker kun je vanaf een bergtop recht in de marinewerf no. 10 gluren. Op de werf, die in een uitloper van het Moermansk-fjord ligt, wordt een deel van de kernonderzeeërs gesloopt die na 1991 aan de ketting zijn gelegd. Wat er gebeurt met de reactoren en met de tonnen radioactief afval, kan niemand controleren.

De werf ligt in de 'gesloten stad' Poljarnyj; zonder speciale vergunning van de veiligheidsdienst FSB kom je niet langs de politiepost die de toegangsweg bewaakt. Maar ook van een afstand is het duidelijk dat de werf betere tijden heeft gekend. De kranen staan stil, op de kades liggen hopen schroot, en aan de pier liggen vier onderzeeërs te dobberen.

De berging van de Koersk is voor president Poetin een prestigezaak, en de benodigde 65 miljoen dollar was snel gevonden. Aan het opruimen van de rest van de kernvloot geeft Moskou niet graag geld uit. Aleksandr Roezankin heeft nog altijd de houding van een marine-oficier: tot vorig jaar was hij kapitein van een van de zusterschepen van de Koersk. Tegenwoordig leidt hij een commissie die dollars bij elkaar moet lobbyen om kernonderzeeërs te slopen.

'Voor het oplossen van het probleem - dus voor de sloop en de veilige opslag van het afval - is anderhalf miljard nodig.' Vandaar dat de Russische autoriteiten zich een meer bescheiden doel hebben gesteld: binnen vijf jaar al het radioactieve materiaal van de onderzeeërs aan wal krijgen. Niet dat de opslag aan wal zoveel veiliger is. Een groep Noren kreeg dit voorjaar bij hoge uitzondering toestemming de Andrejev-baai te bezoeken, waar de noordelijke vloot al veertig lang jaar radioactief afval dumpt. Ze kwamen geschrokken terug.

Zie verder pagina 4, kolom 4

Conversie van raketten gebeurt met sloophamers

Vervolg van pagina 1

Veel van het afval dat de Noren aantroffen in de Andrejev-baai bleek in de open lucht te worden bewaard, in bakken van gebarsten beton.

De directeursauto van Vasili Barabanov duikt een oude loods in en komt met een zwaai aan het stuur tot stilstand bij een stapel raketten. 'Hier smeden we zwaarden om tot ploegscharen', zegt hij vol ironie. Barabanov leidt het Centrum voor Conversie in de Barentsz-regio, een bedrijf dat is gespecialiseerd in de sloop van militair materieel, van granaten tot en met onderzeeërs. Met de export van sloopmetaal naar Scandinavië maakt zijn bedrijf een bescheiden winstje.

Directeur Barabanov wijst op de twintig meter lange raketten. 'Die hebben een lading van 450 kilo springstof.' Het werk is gevaarlijk, maar voor speciaal gereedschap is geen geld. De raketten worden door het personeel verwerkt met ouderwetse snijbranders en sloophamers.

Barabanov pleit voor hulp uit het buitenland bij de conversie. 'Niet al het materieel kan op commerciële basis worden verwerkt. De vloot en het leger hebben veel problemen, en de manier waarop ze hun materieel hebben opgeslagen is verre van veilig.'

De landen van de Europese Unie hebben al enkele tientallen miljoenen dollars in het vooruitzicht gesteld om het probleem van het radioactieve afval op te lossen. Maar de voorwaarden die aan het hulpgeld zijn verbonden - vooral die van een diplomatieke status voor alle buitenlandse technici - zijn voor Rusland onaanvaardbaar. De admiraals zijn bang dat de westerse hulp dient als dekmantel voor spionnen.

In het vlootmuseum, niet ver van het reuzendok, is een hele zaal gewijd aan de Koersk. De muren zijn behangen met foto's van de omgekomen bemanning, en in een vitrine liggen een pet en een paar epauletten van een van de officieren alsof het relikwieën zijn. Pronkstuk is een gouden beker met het opschrift 'Beste Onderzeeër van de Noordelijke Vloot'.

De komst van de Koersk heeft de mensen eraan herinnerd dat de sloop van een kernonderzeeër niet zonder gevaar is. Het is niet voor het eerst dat werf no. 35 zulk werk doet, maar rond de Koersk hangt een gevoel van doem.

In de flats bij de werf geloven ze de geruststellende verklaringen van de autoriteiten niet. Wie kan gaat komende maand op vakantie, en er gaan geruchten dat de hele wijk zal worden ontruimd. 'Iedereen heeft het erover, maar wat kun je eraan doen?' zegt Svetlana Zajka, die met haar man en twee dochtertjes loopt te wandelen. 'Natuurlijk maken we ons zorgen over de straling. Daar hebben we zonder de Koersk al genoeg van.'