Vader Edward studeerde acht jaar, zoon Thomas wordt juist opgejaagd: er is een hoop veranderd

Als het over twaalfdejaarsstudenten gaat, trekt Thomas Nagel (25) zijn wenkbrauwen op. 'Echt? Heeft dat bestaan?' Zijn vader Edward Nagel (59) lacht verontschuldigend. 'Dat waren zonderlingen hoor. De meeste studenten deden er gewoon zes, zeven, acht jaar over.'

Zelf was hij geen eeuwige student, wil Edward maar zeggen. Hij deed acht jaar over de studie elektrotechniek aan de Technische Universiteit Eindhoven. Omdat hij van de hts (hogere technische school) kwam, heeft hij in totaal wel twaalf jaar gestudeerd. Over zijn universitaire graad had hij ook vier jaar kunnen doen. 'Maar acht jaar was toen heel normaal. Bijna iedereen deed er langer over.'

'Ik ken wel mensen die lang studeren', zegt Thomas - zijn wenkbrauwen nog altijd opgekruld tot verbaasde boogjes. 'Maar acht jaar tikken ze echt niet aan.'

Als Thomas even later vertelt dat hij afgelopen jaar in één keer zijn propedeuse Science Business & Innovation aan de Vrije Universiteit heeft gehaald - 'en dus ook het BSA, want dat moet', onderbreekt zijn vader hem. 'BSA, wat is dat?' 'Dat is het bindend studieadvies, pa.' Vrijwel alle universiteiten en hogescholen stellen nu eisen aan hun eerstejaarsstudenten. Wie niet genoeg punten haalt, mag niet verder studeren. Edward: 'Dat hadden wij niet hoor, zo'n puntenregime. Als je op het eind alles had, was het verder wel best.'

De afgelopen decennia is het studentenleven ingrijpend veranderd. Van de universiteit als broedplaats voor een exclusief gezelschap naar grootschalige instellingen met een hoog percentage afstudeerders. De basisbeurs maakte plaats voor het leenstelsel, de kandidaatsbul werd het bachelordiploma en de eeuwige student verdween. Hogescholen en universiteiten stellen met het bindend studieadvies harde eisen aan hun eerstejaarsstudenten en steeds meer masteropleidingen weren zesjesstudenten.

Vader en zoon Nagel belichamen veel van die veranderingen waarin een reeks overheidsmaatregelen de rode draad vormt. Edward, in 1987 afgestudeerd, behoorde op de valreep tot de generatie studenten die vanaf 1986 als eerst een basisbeurs kreeg: 600 gulden per maand, voor uitwonende studenten. Een maatregel die al snel te duur bleek. In 1991 werd de beurs teruggeschroefd naar 570 gulden.

Twee jaar later werd de 'tempobeurs' ingevoerd: studenten moesten jaarlijks een kwart van hun studiepunten halen om recht te houden op de basisbeurs. In de tussentijd werd de studiedeur verkort. Het leidde tot grote verontwaardiging onder studenten.

Thomas, die na zijn vwo ruim vijf jaar met een vriend een muziekproductiebedrijf runde, begon vorig jaar aan zijn studie zonder basisbeurs. Die werd in 2015 afgeschaft. In plaats daarvan kunnen studenten nu lenen onder nog soepelere voorwaarden dan voorheen. Thomas leent maximaal: ruim 1.000 euro per maand - en is vast besloten in vier jaar tijd zijn studie af te ronden.

Sneller studeren

Als iets de afgelopen decennia in het hoger onderwijs kenmerkt, zijn het wel de 'eindeloze pogingen om studenten sneller te laten afstuderen', zegt universiteitshistoricus Peter Jan Knegtmans. 'Vanaf de jaren zeventig gingen steeds meer jonge mensen naar de universiteit. Het werd onbetaalbaar om hen zolang te laten studeren.'

Want dat is, volgens de historicus toch wel de ingrijpendste verandering: universiteiten en hogescholen zijn massaal geworden. 'Vroeger was studeren een elitaire bezigheid. Nu is de universiteit het vanzelfsprekende vervolg op het vwo-diploma.' In dertig jaar tijd nam het aantal ingeschreven studenten aan de universiteit toe van circa 160 duizend naar bijna 265 duizend studenten in 2016, blijkt uit cijfers van universiteitskoepel VSNU.

Aan een reeks onderwijsministers en staatssecretarissen de taak om dat uitdijende hoger onderwijs betaalbaar te houden. Dat gebeurde behalve door het inperken van studieduur en beurs ook door universiteiten en hogescholen af te rekenen op het aantal studenten dat binnen de nominale studieduur afstudeert. Een deel van hun bekostiging is daarvan afhankelijk geworden.

Het heeft effect gehad, becijferde de VSNU. Het percentage studenten dat binnen vier jaar aan de universiteit een bachelor haalt, is de laatste tien jaar toegenomen. Haalde iets meer dan de helft van de studenten die in 2005 begon binnen vier jaar z'n bachelor; in 2012 was dat 70 procent.

Sake-glaasjes

'Studenten van nu hebben minder ruimte om te spelen en te ontdekken', zegt Edward Nagel. Zijn eigen studietijd liep uit omdat hij tussendoor nog ruim een jaar in militaire dienst moest, maar ook omdat hij deelnam aan een studiereis naar Japan en later zelf ook een studiereis organiseerde. 'Supergave ervaringen. Ik heb nog altijd vijf sake-glaasjes staan, die heb ik al die jaren bewaard.'

Edward werd 'gegrepen' door het studentenleven, zegt hij. Hij woonde in een groot studentenhuis, maakte vrienden die hij nog altijd ziet en stortte zich in allerlei avonturen. 'Op een gegeven moment zei ik tegen m'n studiemaat: gaan we nog iets geks doen tijdens onze studietijd? Toen bedachten we om een studiereis naar Japan en Taiwan op te zetten.' Die onbevangenheid ziet hij minder bij zijn zoon. Thomas: 'Zoiets spontaans zou ik binnen mijn studie niet snel doen. Je denkt toch aan je lening, die door blijft lopen.'

Studeren is veel minder vrij geworden, zegt Edward van der Marel (48). De Amsterdamse ondernemer studeerde eind jaren tachtig bedrijfskunde en economie. Vorig jaar begon hij opnieuw aan een voltijdstudie. Hij wilde de advocatuur in en schreef zich in voor rechten aan de Universiteit van. In een blog beschreef hij het afgelopen jaar hoe 'studeren in één generatie tijd écht enorm is veranderd.'

Van der Marel: 'Alles draait nu om studiepunten. Studenten moeten ook veel meer, elke week is er wel een deadline.' Studeren is schoolser geworden. 'Je wordt als student van minuut tot minuut online op de hoogte gehouden waar je moet verschijnen en wat je volgende deadline is. Docenten kunnen precies zien of je hun hoorcollege wel online hebt teruggeluisterd.'

Een benauwend systeem, vindt Van der Marel, waarbinnen studenten zich minder kunnen ontwikkelen. 'Vroeger leerde je tijdens je studententijd om zelf keuzen te maken en om te gaan met de consequenties ervan. Daar is nu veel minder ruimte voor.'

Hoewel hij al zijn punten heeft gehaald, heeft de 48-jarige student deze zomer besloten te stoppen. 'Mijn eigen studietijd was een vrije periode waarin ik veel ontdekte. Ik ben nu ouder en dat ontdekken hoeft niet meer zo nodig, maar het afgelopen jaar voelde als de minst vrije periode die ik in mijn leven heb gehad.'

Minder diepgang

Universiteitshistoricus Knegtmans signaleert nog een belangrijke veranderingen: studies hebben de afgelopen decennia ingeboet aan diepgang. 'Dat kan niet anders, want het curriculum is ingekort.' Dat is jammer, maar er staat wel iets tegenover, zegt hij: 'We hebben er een hoger opgeleide samenleving voor teruggekregen.'

Thomas ziet ook voordelen van de veranderingen. 'Die vrijheid uit jouw tijd pa, is voor sommigen fijn en voor anderen minder.' Zelf is de student blij dat hij nu studeert, juist vanwege de strengere eisen als het bindend studieadvies. 'Je moet nu van tevoren goed nadenken over wat je wilt studeren en waarom en je bent vervolgens gemotiveerder om alles te halen.'

Zijn vader ziet die voordelen ook. 'Thomas werkt met meer focus dan ik destijds. Als hij een wiskundevak niet snapt, vraagt hij meteen om extra uitleg bij docenten. Het studeren gaat hem goed af, dat is mooi om te zien.'