Uitverkoop van de zwarte aarde

HET LIJKT ALSOF iemand met een lineaal een grens door het akkerland heeft getrokken. Aan de ene kant ligt een veld met opkomende tarwe er strak als een biljartlaken bij. Aan de andere kant ligt de grond nog braak, en staan de resten van verdord gewas tussen de bonkige kluiten aarde.

'Dat', wijst Natalja Koetsjerenko op het biljartlaken, 'is van ons'.

Voor het agro-businessbedrijf MTS het land in pacht had genomen en haar had aangesteld als landbouwkundige, zagen de velden rond het dorpje Novopoltavski er allemaal even verwaarloosd uit. Koetsjerenko zorgde dat de uitgeputte grond werd bemest en het onkruid met bestrijdingsmiddelen werd teruggedrongen. Drie jaar later liggen haar akkers er blakend bij en, belangrijker: ze leveren weer winst op.

Novopoltavski is een boerendorp in verval. De kolchozen en sovchozen die het leven op het Russische platteland sinds de tijd van Stalin bepaalden, zijn in 1993 opgeheven. Maar alleen in naam. Net als overal worstelt het boerenbedrijf in Novopoltavski verder als NV - gebukt onder enorme schulden, zonder geld voor onderhoud, investeringen en de uitbetaling van lonen. Omdat de NV de enige werkgever is, dreigen de 1900 dorpsbewoners aan armoede ten onder te gaan.

Agro-businessbedrijven als MTS hebben een revolutie in gang gezet. Hoewel de Russische wet het kopen en verkopen van land niet toestaat, maken ze gebruik van de warboel in de landwetgeving om honderdduizenden hectares van de meest vruchtbare grond voor een paar roebel in pacht te nemen. MTS heeft vijfduizend hectare vruchtbare 'zwarte aarde' in beheer genomen rond Novopoltavski en twee andere plaatsen aan de benedenloop van de rivier de Don in het zuiden van Rusland.

Vergeleken met de oude kolchozen is het kantoor van MTS in Rostov-na-Donoe beslist luxueus. Directeur Vitali Brodski heeft de beschikking over een legertje secetaresses en zijn eigen jacuzzi. Het bedrijf is pas drie jaar aan het werk, maar op een vel papier rekent Brodski voor dat MTS dit jaar uit de rode cijfers komt. 'Ik geloof echt in deze biznes. Waar anders maak je binnen een jaar een miljoen winst?'

Ironisch genoeg is de landbouw sinds 1998 een van de lucratiefste sectoren van de Russische economie. Door de val van de roebel daalden de kosten sterk; bedrijven die erin slagen hun producten te exporteren, zijn verzekerd van een rendement van 100 tot 200 procent. Zelfs een deel van de oude kolchozen is uit de rode cijfers gekomen. Maar het is de snel groeiende agro-business die het meest profiteert. Graanhandelaren, voedselverwerkende bedrijven, en zelfs grote olie- en gasmaatschappijen zoals Gazprom pachten land en nemen op grote schaal kolchozen over.

'Het aantal huurmoorden op landbouwmanagers gaat omhoog', lacht Jevgenija Serova, een agro-econome van het Moskouse Instituut voor Economie in Transitie. 'Dat is in Rusland altijd een teken dat in de sector veel geld valt te halen.'

De agro-business profiteert van de mislukking van de landhervorming na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie. Boris Jeltsin deelde in 1991 per presidentieel decreet het land van collectieve boerderijen op onder de arbeiders. Elke familie kreeg zeven hectare. Privé-boeren waren een zo onbekend fenomeen dat de Russen er een nieuw woord voor moesten bedenken - fermers - maar de hervormers dachten dat er vanzelf een nieuwe boerenstand zou ontstaan. Ze hadden ongelijk. Nog steeds wordt niet meer dan 7 procent van de landbouwgrond bebouwd door fermers. Zonder trekkers, zonder banken die voor minder dan 200 procent rente een lening willen geven, en zonder zakenkennis is het opzetten van een eigen bedrijf een hopeloze zaak. De landarbeiders kozen ervoor hun hectares in beheer te geven aan hun kolchozen, zodat in de praktijk alles bij het oude bleef.

Het zijn deze mislukte fermers die hun lapje grond aan de agro-business verpachten. 'De prijzen zijn erg laag', vindt Aleksandr Tarasov, een landbouwconsultant in Rostov. 'Hondervijftig dollar per jaar.' Maar meestal worden ze niet uit betaald in geld, maar in natura: vijfhonderd kilo graan, genoeg kolen om het huis 's winters mee warm te houden, en de verzekering dat in geval van overlijden de begrafenis worden betaald (voor veel oudere Russen zijn de kosten van een doodskist en een kruis een van hun grootste zorgen).

De Russische agro-business kan makkelijk aan land komen. Het vinden van goed personeel is veel moeilijker, ook al betalen bedrijven als MTS lonen die tien keer zo hoog zijn als de oude kolchozen. De zeventig arbeiders van MTS komen niet uit de dorpen. 'Daar zijn ze gewend op de oude manier te werken en wordt veel te veel gezopen', zo smaalt chef-ingenieur Nikolaj Balatski.

MTS haalt zijn personeel uit de stad. Vanaf een oud industrieterrein, waar rijen glanzende tractoren en combines tussen de hopen roestend ijzer staan, gaat het personeel in ploegen naar de akkers, vijftig tot tachtig kilometer verderop. De ploegen worden geleid door een brigadier, 'die toezicht houdt op de discipline' en zorgt dat er geen druppel wordt gedronken. Als het werk erop zit, gaan ze terug naar huis, naar de stad.

De nieuwe aanpak leidt ertoe dat de neergang in de landbouw is gestopt, dat Rusland op termijn weer graan kan exporteren, net als voor de revolutie - en dat het leven op het platteland nog armoediger wordt dan het al is.

De sovchoz gaf vroeger niet alleen werk aan het dorp, zij onderhield ook de wegen, de crèche en de school, en betaalde het feest op de Dag van de Overwinning. Al betaalt de sovchoz vanwege de geldzorgen de laatste tien jaar haast niets, het is meer dan MTS. MTS beheert bijna één derde van de akkers rond Novopoltavski, maar betaalt belasting in de stad, en heeft in het dorp één man in dienst, die de verpachters betaalt en toezicht houdt op de grond.

'Het lompenproletariaat woont in de dorpen', zegt de agro-econome Serova. 'Als de agro-business groeit, het beste land in beslag neemt, en alleen de beste arbeiders inhuurt, krijg je net zulke armoede als in de Derde Wereld.'

Het leven in dorpen als Novopoltavski is er een van veel wodka en een vroege dood. Een derde van de mensen heeft geen werk; de rest wordt slecht en onregelmatig betaald. Het Russische platteland leeft buiten de geldeconomie. 'De dorpelingen verbouwen zelf of ruilen wat ze nodig hebben', concludeert het Amerikaanse Kennan-instituut in een studie over de 'culturele dimensies van landbouwhervormingen'.

De voorzieningen verslechteren omdat het moeilijk is onderwijzers en artsen te vinden die op het platteland willen werken. Vertrekken gaat niet: in de stad is geen werk, en als er werk is, is woonruimte niet te betalen.

Als er een nieuwe landwet van kracht wordt die de koop en verkoop van landbouwgrond toestaat, zet de groei van de agro-business door. Het zal bedrijven als MTS geen moeite kosten grond in bezit te krijgen. Vooral ouderen willen het land dat ze nu verpachten, graag verkopen als aanvulling op hun pensioen. Zodra het land hun eigendom is, kan de agro-business met vertrouwen investeren, en zal de productie stijgen. Maar de plattelandsbevolking zal aan haar lot worden overgelaten, en uiteindelijk armer en armer worden.

Ivan Balachin, de voorzitter van de dorpsraad, denkt met weemoed terug aan de jaren dat de sovchoz er 5300 koeien, 13 duizend varkens en 40 duizend kippen op na hield (er zijn 38 koeien en een paar honderd varkens over). 'Tachtig procent van de mensen heeft het slechter dan tien jaar geleden', sombert hij. 'Vooral voor mensen met kinderen die geen werk kunnen vinden, is het om te huilen. Ik krijg 24 uur per dag mensen over de vloer, hier op kantoor en bij mij thuis, en allemaal hebben ze hulp nodig.'

Hij is een van de 160 mensen in het dorp die zijn land verpacht aan MTS. 'Wat moet ik er anders mee?' Maar het idee dat land straks verkocht mag worden, staat hem niet aan. 'De helft van de mensen verkoopt hun land omdat ze het geld nodig hebben, en dan hebben ze helemaal niets meer.'