Tussenrapport Rutte III: niet in iedereen schuilt een crisismanager

Mark Rutte (VVD) – Algemene Zaken

7,5

Hij zit alweer tien jaar in het Torentje, maar Mark Rutte lijkt van veel kiezers nog altijd het voordeel van de twijfel te krijgen. Met zijn mix van werklust, discipline en monterheid is de premier ook tijdens de coronacrisis overeind gebleven. Er zijn fouten gemaakt, maar het idee dat Rutte toe is aan vervanging heeft amper wortel geschoten. Zijn geluk: de zwaarste ­coronadossiers liggen op het bord van CDA-rivaal Hugo de Jonge. Bij PvdA, D66 en CDA valt te horen dat de premier wegens visieloosheid niet de man is voor ‘de volgende fase’. Een lastig verhaal, vooral omdat de immer flexibele VVD’er al weer behendig opschuift naar het politieke midden. Ook Rutte ziet nu heil in een beschermende overheid voor dit ‘in de kern diep-socialistische land’.

Stef Blok (VVD) – Buitenlandse Zaken

6

Als het inderdaad, zoals kwade tongen beweren, Mark Ruttes ambitie is om het ministerie van Buitenlandse Zaken geheel in rook te doen opgaan – zodat het buitenlands beleid direct vanuit het Torentje en de ministeries van Financiën en Economische Zaken bestierd kan worden – dan was de benoeming van Stef Blok een briljante. Hij is er bijvoorbeeld in geslaagd bijna geheel onzichtbaar te blijven in de grootste diplomatieke aardverschuiving van dit jaar – de door Duitsland en Frankrijk gelanceerde plannen voor een Europees Herstelfonds. Overigens wordt het ministerie ook van binnenuit kaalgevreten door binnendringers vanuit de geld tellende departementen. Bijzondere ontwikkelingen, juist nu internationale ontwikkelingen vragen om meer, niet minder strategisch inzicht. Blok krijgt een 6 voor presentie en vlijt, maar het is hoog tijd voor een zwaargewicht op deze post.

Wopke Hoekstra (CDA) – Financiën

6,5

Zoals het een tomeloos ambitieus man betaamt, wist Hoekstra zich dit jaar weer volop in de kijker te spelen. De rijksbegroting is in de handen van de CDA’er een instrument voor zelfpromotie. Nu bezuinigen erg uit de mode is, buigt de schatkistbewaarder moeiteloos mee met de politieke windrichting. Subtiel weet hij de ­indruk te wekken dat het Wopke-Wiebes-Groeifonds toch vooral een Wopke-fonds is. De glamourboy van het CDA heeft in zijn eigen partij wel wat vijanden gemaakt door zich – volgens sommigen – als matennaaier te gedragen tegenover de nieuwe partijleider Hugo de Jonge door zijn net wat te opzichtige flirt met diens concurrent Pieter Omtzigt.

Eric Wiebes (VVD) – Economische Zaken en Klimaat

5

Nu het thema klimaat diep is weggezakt op het Haagse prioriteitenlijstje is Wiebes veroordeeld tot een bijrol in het kabinet. In het coronatijdperk weet hij de schijnwerpers niet goed te vinden. Op persconferenties van de ­financieel-economische driehoek wordt de VVD’er steevast overschaduwd door zijn charismatischer collega’s Koolmees en Hoekstra. Qua onhandige uitspraken wist hij dit jaar weer wél te scoren. Zijn suggestie dat zzp’ers niet moeten zeuren over hun kwetsbare positie op de arbeidsmarkt, omdat ze toch bewust voor het ondernemersrisico hebben gekozen, viel in de coronacrisis helemaal verkeerd. Wiebes moest – niet voor het eerst – nederig zijn excuses aanbieden.

Carola Schouten (CU) Landbouw

6

Tijdens de kabinetsformatie zette de ChristenUnie vol in op een zware ­ministersportefeuille voor de christelijke powervrouw. Schouten kreeg het ‘lichtgewicht’-ministerie van LNV, dat prompt uitgroeide tot een van de zwaarste kabinetsposten. Op haar ­bureau stapelen de problemen zich op, inclusief een van de hoofdpijndossiers van deze kabinetsperiode: stikstof. Ze continueert het landbouwbeleid dat we al decennia kennen van haar voorgangers: pappen en nathouden en de kool en de geit sparen. Gênantste moment: het intrekken van de veevoermaatregel die ze een half jaar lang tegenover boze boeren had verdedigd. Gelukkig voor Schouten hield de eikenprocessierups zich deze zomer redelijk koest.

Ank Bijleveld (CDA) – Defensie

4

Aanvankelijk leek rasbestuurder ­Ank Bijleveld het roer op Defensie redelijk stevig in handen te hebben, met een reorganisatie die haar deed glimmen van trots en een budgettaire wending richting herstel van de krijgsmacht. Maar in het afgelopen jaar is haar aanzien – samen met dat van staatssecretaris Visser – compleet afgebladderd. Zowel in het Hawija-­debat (over het politieke zwijgen over een luchtaanval uit 2016 op de Iraakse stad) als in het debat over de afgeblazen verhuizing van de marinierskazerne naar Vlissingen toonde zich een departement waarin de papieren werkelijkheid het te vaak wint van de echte, en waarin transparantie heel ver te ­zoeken is. Resteert, zoals al vele jaren, de vraag wie het nu eigenlijk voor het zeggen heeft op het departement.

Sigrid Kaag (D66) – Buitenlandse handel en Ontwikkelingssamenwerking

6

Sigrid Kaag, wie kent haar niet? In alle media is ze inmiddels rijkelijk - zo niet alom - aanwezig, geen aspect van haar persona of internationale arbeidsverleden is ons nog vreemd. Onduidelijker is wat ze nu precies gedaan heeft de afgelopen jaren, als minister. Die vraag wordt zelfs gesteld in Vice Versa, het huisblad voor mensen die begaan zijn met de wereld. Daarin wordt zij ‘inhoudelijk sterk’ genoemd, ‘maar op grote koerswijzigingen of ambitieuze plannen was ze niet te betrappen’. Kaags beste optreden afgelopen jaar was tijdens het debat over het handelsverdrag met Canada, Ceta. Daar koppelde ze inhoudelijke kennis en oog voor proportionaliteit aan retorische slagkracht. Maar in die andere belangrijke strijd - over wat Den Haag doet aan de verwoestende effecten van corona op de armste landen - bleef ze na een goede start maandenlang buiten beeld. Politiek gezien een gemiste kans.

Ingrid van Engelshoven (D66) - Onderwijs, Cultuur, Wetenschap

7

Verwacht geen sweeping statements van Ingrid van Engelshoven, eerder de bedachtzaamheid die past bij het stap-voor-stapkarakter van dit kabinet. De cultuursector kreeg na de corona-uitbraak een eerste steunpakket dat al snel onvoldoende bleek. Na stevige druk uit de creatieve hoek volgde een tweede tranche die tot dankbaarheid stemde, maar niettemin niet in alle noden kan voorzien. Alles compenseren is onmogelijk en dat geldt zeker voor haar andere grote portefeuille, het hoger onderwijs. Digitale colleges zijn de nieuwe norm en dat went nooit. Ongerustheid over de kwaliteit van het onderwijs en over de overlevingskansen van veel cultuurmakers zullen het restant van haar ministerschap domineren.

Arie Slob (CU) - Basis- en Voortgezet Onderwijs, Media

5,5

D66 leverde de minister van Onderwijs, maar met de daarvan afgesplitste portefeuille voor Arie Slob heeft de vroegere fractieleider geen moment duimen hoeven draaien. Hij erfde het lerarentekort, kreeg de diplomafraude in Maastricht cadeau en had aan de stok met de assertieve bestuurders van het islamitische Haga Lyceum. En toen kwam covid-19. Een dramatische en ongekende scholensluiting volgde – niet omdat Slob dat wilde, maar omdat ouders en leraren die afdwongen. Het maakte duidelijk dat in het onderwijs de minister mag meedoen, maar dat koepels, besturen en actievoerders de baas zijn. Een sterk eigen stempel heeft Slob nog niet op de ontwikkelingen weten te drukken. Zelfs in de strijd om voorrang voor het onderwijzend personeel in de GGD-teststraten ging niet hij maar de Tweede Kamer voorop.

Ferdinand Grapperhaus (CDA) – Justitie en Veiligheid

5

Na een voorzichtige start ontpopte Ferd Grapperhaus zich tot een stevige minister die de omgang met de Tweede Kamer goed in de vingers heeft gekregen. Drugscriminaliteit en -ondermijning staan hoog op de agenda. In de coronacrisis is hij een van de centrale ministers, die onder meer overlegt met de burgemeesters van de veiligheidsregio’s. Op weg naar een stevige 8 op zijn eindrapport brachten paparazzo-foto’s van zijn huwelijk hem in grote politieke problemen. De door hem zo vurig aan de bevolking opgelegde anderhalve meter was niet in acht genomen, en er was geknuffeld. Door hemzelf. Doorgaans komen ministers in problemen door externe omstandigheden, Grapperhaus kan alleen zichzelf iets kwalijk nemen. Met een snik en een traan overleefde hij het Kamerdebat, maar hij moet door met gebutst gezag.

Sander Dekker (VVD) – Rechtsbescherming

6,5

De immer jeugdig ogende Dekker (45) is al een politieke veteraan, die beschikt over de aan het Binnenhof vereiste wendbaarheid. Wethouder, staatssecretaris en nu de minister met de rechterlijke macht in portefeuille. De achterstanden in de rechtspraak zijn schrikbarend. Eind dit jaar moet blijken of er voortgang wordt gemaakt. Ook lag Dekker overhoop met de sociaal advocaten, omdat hij de toegang tot het recht op een nieuwe manier – met rechtshulppakketten – wil vormgeven. Hij doorstond een zwaar debat over moordenaar Michael P. en moest onrust in Den Dolder sussen. Sinds corona opereert hij meer op de achtergrond.

Kajsa Ollongren (D66) – Binnenlandse Zaken

6

Ze gold als kanshebber in de strijd om het lijsttrekkerschap van haar partij, maar Kajsa Ollongren werd ziek. Bijna een half jaar was de vicepremier afwezig. Haar taken werden verdeeld over vier bewindspersonen. Sinds haar ­terugkeer na volledig herstel besloot ze, in reactie op het rapport van de Staatscommissie parlementair stelsel, dat over vier jaar voorkeurstemmen zwaarder gaan tellen. Ze anticipeerde op de fysieke organisatie van de verkiezingen in coronatijd met een reeks maatregelen, zoals meer stemlokalen, meer volmachten en stemmen per post. Aan haar opvolger draagt ze een diepe crisis op de ­woningmarkt over, waarvoor ze zelf niet meer dan een aanzet tot een ­coherent nationaal toekomstplan heeft aangedragen.

Cora van Nieuwenhuizen (VVD) - Infrastructuur

5

Waar houdt het koninkrijk Schiphol op en begint dat van Cora van Nieuwenhuizen? De grens is vaak niet duidelijk te trekken. Zeker niet in hoofdpijndossier Lelystad Airport, een dochter van Schiphol. De minister is erop gebrand nog deze regeerperiode te besluiten tot opening van de luchthaven. Daarvoor komt zij keer op keer terug op eerdere beloften. Eerst zouden alleen vluchten van Schiphol worden overgeplaatst. Toen kwam er toch ruimte voor een klein beetje nieuw vakantieverkeer. Door de coronacrisis is het lang niet zeker dat het daarbij blijft, maar ook dat houdt de VVD’er niet tegen. In een groot deel van de Tweede Kamer, tot in de coalitie, staat ze inmiddels te boek als een minister die immer de belangen van de industrie laat prevaleren. Ook in haar Luchtvaartnota was duurzaamheid een ondergeschoven kindje. Een onafhankelijke commissie oordeelde vernietigend over de cijfermatige onderbouwing – het is helaas een terugkerend thema.

Wouter Koolmees (D66) – Sociale zaken

7,5

Als iemand als gevolg van de pandemie z’n politieke draai heeft gevonden, is het Wouter Koolmees (43) wel. Zo’n crisis is voor Koolmees vooral een intellectuele uitdaging. Hij nam het voortouw bij het ontwerpen en uitvoeren van de noodsteun aan het bedrijfsleven en zelfstandigen. Eerst ruimhartig en gul, daarna stapsgewijs soberder. Bij de evaluatie zullen ongetwijfeld fouten en fraude - waar Koolmees zelf meteen voor waarschuwde - worden vastgesteld. Tussendoor haalde Koolmees de geschiedenisboeken door het akkoord, met vakbeweging en werkgevers, over een nieuw pensioenstelsel. De bal ligt nu bij hem en zijn opvolger om wetgeving door het parlement te loodsen en de uitwerking door pensioenfondsen te begeleiden. Dat wordt nog een helse klus omdat het ongemeen ingewikkelde materie is. Daarmee zijn de successen wel op. Er zijn geen nieuwe regels voor zelfstandigen gekomen, zoals in 2017 beloofd in het regeerakkoord. Daardoor verkeren zzp’ers bijna tien jaar in een administratief niemandsland. Een nieuw inburgeringsstelsel komt er wel, maar pas zomer 2021, na de verkiezingen.

Tamara van Ark (VVD) – Medische Zorg

6

Ze zit er pas twee maanden dus hier gaat het vooral over het functioneren van het departement tijdens de coronacrisis onder haar directe voorgangers Bruno Bruins en Martin van Rijn. Laat onderkende het ministerie de ernst van de aanzwellende pandemie. Het beeld van de mondkapjes die nog in februari naar China werden geëxporteerd, niet uit solidariteit maar om de handel, zal in de evaluaties nog vaak opduiken. Toen sprake was van een uitslaande brand, was het alle hens aan dek. Daarbij werd het ministerie gehinderd in de beperkte rol die het zichzelf in de afgelopen jaren heeft toebedeeld in het zorgstelsel. Opeens moest VWS weer centraal sturend optreden om samenwerking tussen ziekenhuizen te forceren bij het inrichten van extra ic-bedden en de inkoop van materialen. Er is sindsdien veel bereikt, maar de bezorgdheid van het zorgpersoneel over overbelasting, gebrek aan beschermingsmiddelen en een tekort aan ic-plaatsen heeft het departement nog niet kunnen wegnemen. Van Ark zelf slaagde er in de zomer niet in om de bestuurlijke verwarring over de noodzaak van mondkapjes weg te nemen.

Hugo de Jonge (CDA) – Volksgezondheid en Welzijn

6+

2020 was het jaar van Hugo de Jonge. Nadat Bruno Bruins was uitgevallen als minister voor Medische Zorg, werd Hugo de Jonge ‘minister corona’. Hij deed met premier Rutte de persconferenties waarin de bevolking werd doordrongen van de ernst van de pandemie, van gedragsmaatregelen en oproepen om die gedragsregels na te leven. Ongeduld karakteriseert De Jonge. De stelregel ‘meer doen dan je belooft’ (underpromise, overdeliver) is niet aan hem besteed, eerder omgekeerd. Dat bleek bijvoorbeeld bij de verhoging van het aantal extra ic-bedden en bij de ontwikkeling van een corona-app. Daarbij was er te lang te weinig aandacht voor de coronacrisis in de verpleeghuizen, waar niet alleen de massale sterfte maar ook de gedwongen opsluiting groot leed veroorzaakte. Het past bij De Jonges regeerstijl. Hij grossiert in ‘actieplannen’ maar niet in wetgeving. Zo is van een plan om de ‘vrije artsenkeuze’ te beperken, eerst in de ggz en wijkverpleging, na de aankondiging in 2018 niets meer vernomen. Voor de problemen in de jeugdzorg kwam eenmalige bedragen los maar geen zicht op structurele oplossingen. Of die voldoende blijft staan, hangt in hoge mate af van zijn daden in de komende maanden.