Turkije islamiseert niet, het wordt juist steeds seculierder

Turkije islamiseert? Nee hoor, godsdienst speelt juist een steeds kleinere rol in het dagelijks leven. Kijk maar op straat – zelfs in de conservatieve wijken en steden. Alleen heeft in het buitenland nog bijna niemand die omslag opgemerkt.

Riemen vast, want we zijn in Aksaray, een middelgrote stad in Centraal-Anatolië, halfweg Konya en Kayseri. Dit is het conservatiefste deel van Turkije. Bolwerk van de AKP, de partij van Recep Tayyip Erdogan, de man die pal staat voor het geloof en Europeanen bestraft voor het bespotten van de profeet.

De president van Turkije heeft hier vrij spel. Samen met zijn coalitiepartner MHP scoort hij in Aksaray bij verkiezingen pakweg 90 procent. Meer dan waar ook moet hij in deze kernregio in staat zijn zijn agenda van islamisering uit te voeren. Meer dan welke stad ook biedt Aksaray hem de kans een ‘vrome generatie’ te kweken, Erdogans herhaaldelijk afgekondigde project voor de Turkse jeugd.

Wat is daarvan te merken in de straten van deze keurige, niet echt bruisende provincieplaats?

Niets.

Ja, er staan moskeeën, zoals overal in Turkije. En ja, een paar keer per dag schalt daaruit de oproep tot gebed, zoals in Turkije al eeuwen gebruikelijk is.

Verder wordt het beeld van het stadscentrum bepaald door wat bekendstaat onder de bijnaam Café Straat. Moderne horeca is hier als zaaigoed ontsproten sinds ruim tien jaar geleden een universiteit in de stad werd gevestigd. Restaurant Mado glimt chic naast Hugo Lounge, we passeren koffiehuis Golden Brush en pizzeria Amsterdam. Ooit migreerden duizenden gastarbeiders uit deze regio naar West-Europa.

Had corona de universiteit niet platgelegd, dan zaten de terrassen nu vol met jong volk, van beiderlei kunne, de vrouwen zowel met hoofddoek als zonder. Maar ook op deze zonnige najaarsdag zijn ze er ruimschoots, jongens en meiden die in uiterlijk niets verschillen van hun leeftijdgenoten in de mondaine wijken van Istanbul en Izmir.

Maatschappelijke veranderingen

‘Kijk! Zie je dat?’ Tijdens een wandeling door Aksaray wijst Volkan Ertit, docent sociologie aan de lokale universiteit, op een groepje ongesluierde meisjes aan de overkant van de straat. Drie van de vijf dragen een truitje dat ruimschoots de buik bloot laat. ‘Waar is de islam? Nou? En hun vaders stemmen waarschijnlijk AKP.’

In eethuis Kumpir House ontmoeten we even later vijf jongeren met leren jacks. Allen rijden motor, ook Marve Uzla en Tuba Gök, de vrouwen in het gezelschap. Het zal een openhartig gesprek van uren worden, waarin de maatschappelijke veranderingen worden geïllustreerd die Turkije doormaakt met het wisselen van de generaties.

Enes Karakaye (28) is net klaar met zijn studie musicologie. Hij komt uit een ‘typische, traditionele Turkse familie’, zegt hij, met een laagopgeleide, zeer conservatieve vader en een vrome, gesluierde moeder, met wie gelukkig beter te praten valt dan met pa. ‘Ze steunen me allebei’, hoewel zijn levenspad een andere richting ging.

Hij drinkt alcohol, maakt muziek in cafés en laat doorschemeren dat hij als lokale gitaarheld – scherpe sik, zonnebril en mutsje – meisjes bij de vleet heeft verslonden. Volgens de regels van de islam is dat bepaald niet, maar dat laat hem koud. ‘Ik geloof in een schepper, maar de Koran is ooit door mensen geschreven. Ik probeer een goed mens te zijn, ik heb mijn eigen regels, ik laat me niets opleggen. Zeker geen godsdienst van 1.400 jaar geleden.’

Ict-student Can Çevik (24) denkt er net zo over. Knagende twijfel en gesprekken met vrienden deden hem onlangs van zijn geloof vallen. Hij noemt zich nu ‘deïst’: iemand die meent dat God de aarde heeft geschapen, maar daarna zijn handen ervan af heeft getrokken – de mensheid moet het zelf maar uitzoeken.

Toch zijn Can en Enes religieuzer dan hun vrienden, want die verklaren zich alle drie atheïst, agnost of ongelovige. De 23-jarige Tuba, die zojuist haar master biotechnologie en moleculaire biologie heeft gehaald, is zelfs ‘sjamanist, anarchist en feminist’, zegt ze. Op de middelbare school raakte ze ‘pissed off with God’ omdat in Afrika kinderen sterven van de honger.

Haar moeder was doodsbang dat haar dochter naar de hel zou gaan, maar inmiddels is het geen gespreksonderwerp meer. En ook Tuba – T-shirt met de opdruk ‘GRUNGE’ – noemt zich in zekere zin ouderwets: ‘Ik hou van de schrijvers van de Amerikaanse beatgeneration en van sixtiesrock. Grateful Dead, Jefferson Airplane, Bob Dylan.’ En o ja, The Clash! ‘Weet je dat Joe Strummer in Ankara geboren is?’

Geen islamisering maar secularisering

Jongeren als dit vijftal vormen een lichtbeeld bij een maatschappelijke omslag die buiten Turkije nog nauwelijks wordt beseft. De Turkse samenleving islamiseert niet, zoals Erdogan en zijn AKP graag zouden zien, maar seculariseert. Modernisering gaat gepaard met een gestage afkalving van de invloed van de godsdienst op het dagelijks leven. Wordt Turkije islamitischer? Integendeel. Tal van onderzoeken bevestigen dat de godsdienst in het leven van de Turkse burgers een steeds minder bepalende rol speelt.

Laten we de zaak eens omkeren. Stel dat Turkije wél steeds islamitischer wordt. Dan zou je verwachten dat de islam meer aanhangers krijgt en vromer wordt gepraktiseerd.

Het tegendeel is het geval. Volgens onderzoek van bureau Konda in 2018 was het aantal atheïsten en andere ongelovigen in tien jaar gestegen van 2 naar 5 procent van de bevolking. Het aantal mensen dat in God gelooft maar niet veel meer dan dat, steeg van 31 naar 34 procent. Het aantal vrome moslims daalde van 13 naar 10 procent. Vasten tijdens de ramadan? Van 77 naar 65 procent. Daarmee zet zich een trend door die al in 2012 werd geconstateerd door politicoloog Hakan Yilmaz van de Bosporus Universiteit, in zijn boek Conservatism, Family, Sexuality and Religion in Turkey.

Maar die formele ontkerkelijking, zegt socioloog Ertit, is hoe secularisering in West-Europa wordt gemeten. In niet-christelijke landen kan dat niet het enige criterium zijn. ‘Lid’ van de islam ben je immers niet en ‘moslim’ is ook een culturele identiteit. Omdat de islam een godsdienst is die alle aspecten van het dagelijks leven wil reguleren, moet juist naar dat dagelijks leven worden gekeken. Dan kunnen we een reeks criteria afvinken.

Kleding

Stel dat Turkije steeds islamitischer wordt. Dan zou je verwachten dat meer vrouwen een hoofddoek en andere zedige kleding dragen.

Het tegendeel is het geval. Het straatbeeld wordt steeds meer bepaald door moderne vrouwen zoals die bijna overal ter wereld te zien zijn. Van bedekte armen en benen is bij velen geen sprake. Dat is evident in steden als Istanbul, Ankara en Izmir, maar ook elders is de trend zichtbaar, tot in het zuidoosten en, inderdaad, de ‘Koran Belt’, waarvan Aksaray het middelpunt is.

Volgens het Konda-onderzoek steeg het aantal vrouwen zonder hoofddoek in tien jaar van 34 naar 37 procent. Het aantal vrouwen met de strakkere hijab daalde van 13 naar 9 procent. De terugtocht van de hoofddoek is een voortzetting van een langere trend. Yilmaz stelde in het decennium daarvoor al een daling vast.

Cruciaal is de omslag per generatie. Gebruikelijk is: moeder met hoofddoek, dochter zonder. Ook de onbedekte Tuba en Muzla, en veel van hun vriendinnen in Aksaray, hebben gesluierde moeders. Dit is zo vanzelfsprekend dat de sociologische reikwijdte ervan veelal niet wordt beseft. Ertit: ‘Zie ik op straat moeders met hoofddoek en dochters zonder, of andersom? Geen twijfel mogelijk: gemiddeld veel meer het eerste.’

Bovendien wordt ook de kleding van jonge, gesluierde vrouwen steeds minder islamitisch. Hoofddoeken worden modieuzer, met eronder vaak een spijkerbroek of ander strak tenue. De strenge gelovige moet het een gruwel zijn.

Als de opkomst van de ‘mipsters’ (moslimhipsters) ergens zichtbaar is, dan is het in de wijk Cengelköy in het Aziatische deel van Istanbul. De van oudsher conservatieve buurt beleeft een gentrificatie die seculiere wijken eerder doormaakten, met galeries, kleurige bric-à-braczaakjes en horeca voor de liefhebber van caffè latte en vegalunches. ‘Goed opgeleide, conservatieve moslims kunnen hier deelnemen aan het moderne leven van de grote stad’, zegt de (gehoofddoekte) stadssocioloog Tuba Dogun, die op het fenomeen promoveerde.

Prestige van de islam

Ander criterium: stel dat Turkije inderdaad islamiseert, dan zou het maatschappelijk prestige van de islam moeten toenemen.

Het tegendeel is het geval. Voorheen, toen de meeste Turken op het platteland woonden, werd de imam voor alles geraadpleegd: huwelijk, gezondheid, familieproblemen, opvoeding, beroepskeuze. Tegenwoordig, nu veruit de meeste mensen in de stad wonen, wenden zij zich tot professionals. De imam is gereduceerd tot een functionaris die vrijdags een – door de overheidsdienst Diyanet geschreven – preek voorleest.

Ook tekenend: steeds minder baby’s krijgen een islamitische voornaam. Bestond de topvijf voor meisjes in de vorige eeuw nog uit namen van vrouwelijke familieleden van de profeet, tegenwoordig staan die niet eens meer in de toptien.

Lhbti’ers

Vierde criterium. Stel dat Turkije inderdaad islamiseert. Dan zou je verwachten dat er steeds minder ruimte is voor homo’s, lesbiennes en transgenders.

Het tegendeel is het geval. Jazeker, sinds 2015 is de lhbti-vijandige taal vanuit AKP-hoek fors toegenomen, en dit voorjaar hield ’s lands hoogste imam, Diyanet-baas Ali Erbas, aan het begin van de ramadan nog een anti-homopreek. Vanuit de samenleving groeit echter de steun voor lhbti’ers. Acteurs en zangers spreken zich uit op sociale media en peilingen tonen dat de tolerantie gestaag toeneemt.

De lhbti-beweging won aan kracht, wat een impuls kreeg met de Gezi-protesten van 2013, toen zelfs voetbalfans zich solidair verklaarden met homo’s en lesbiennes. De Istanbul Pride van 2014 was een feestelijke stoet van tienduizenden door Istiklal, de drukste winkelstraat van Turkije. Agenten keken welwillend toe. Nog weken later hingen de regenboogvlaggen boven de straat. Bovendien: de Prides werden sinds 2015 verboden met een beroep op de openbare orde, niet omdat de islam homoseksualiteit afwijst.

Deze kwestie maakt goed het onderscheid duidelijk tussen staat en samenleving. De AKP kan wel van alles willen, maar dat betekent niet dat de Turkse bevolking zich willoos laat boetseren naar het conservatieve model dat de regerende partij heeft bedacht. Ook in Turkije is de samenleving maar beperkt maakbaar. Zelfs Erdogan geeft inmiddels toe dat zijn AKP geen ‘culturele hegemonie’ heeft kunnen vestigen.

‘De AKP’, zegt Ertit, ‘is er in achttien jaar niet in geslaagd Turkije te islamiseren, ondanks alle middelen die de regering ter beschikking staan.’ Met andere woorden: Erdogan heeft gefaald.

Wat er met Turkije gebeurt, wordt niet in de eerste plaats bepaald door wat er in Ankara wordt beslist, maar door diepgaande processen van modernisering: economische groei, kapitalisme, enorme toename van het onderwijs, kleinere gezinnen, internet en verstedelijking. Geen land is zo snel zo sterk verstedelijkt als Turkije. Het is gedaan met de behoudende mores van het platteland.

Zedelijkheid en vrouwenrechten

Stel dat Turkije islamiseert. Dan mag je bijvoorbeeld verwachten dat de islamitische regels over zedelijkheid meer worden nagevolgd.

Het tegendeel is het geval. Steeds meer jongeren hebben seks voor het huwelijk en wisselende relaties. De huwelijksleeftijd is gestegen. Toen Erdogan pleitte voor gescheiden studentenhuizen voor jongens en meisjes, was de reactie in en buiten Turkije: zie je wel, het gaat de verkeerde kant op! De maatschappelijke werkelijkheid: jongeren wonen steeds vaker ongehuwd samen.

De studenten in Aksaray hebben desgevraagd geen enkel probleem met seks voor het huwelijk. Zelfs de onenightstand stuit niet op morele bezwaren. ‘Dat moet iedereen zelf weten’, zegt de 23-jarige Tuba. Zelf heeft ze tot nu geen vriendje gehad, maar ja: ‘Ik wil niet trouwen en ik wil geen kinderen.’

Gitarist Enes (‘veel vriendinnen gehad’) heeft twee verklaringen voor het toegenomen daten in Aksaray: smartphones en de komst van de universiteit. Die telt inmiddels 18 duizend studenten, bijna allemaal uit grote en kleine steden in het conservatieve Centraal-Anatolië. ‘Omdat ze hier zonder hun familie zijn, doen ze wat ze willen. En niet langer heimelijk, zoals vroeger.’

Marve Uzla (25, biotechnologie) en Sezer Ataman (28, machinebouw) hebben sinds drie jaar een relatie, ze denken voorzichtig aan trouwen. Ze wonen alleen, soms slapen ze bij elkaar. ‘Mijn familie weet dat, behalve mijn vader’, zegt Marve. ‘Maar ik denk niet dat hij erg kwaad zal zijn. Vorige week was er een aardbeving. Mijn moeder belde en zei: laat Sezer vannacht bij je blijven!’

Sezer begint een zin, twijfelt even en wordt dan met een vrolijk ‘zeg het maar’ aangemoedigd door Marve. ‘Ik heb veel seks gehad’, zegt hij. ‘Onenightstands, vaste vriendinnen, alles. Ik heb een spannend leven geleid in Aksaray. Daarom kan het me niet schelen hoeveel vriendjes Marve heeft gehad. We hebben dezelfde rechten.’ Marve, schaterend: ‘Meer dan twee!’

Nog één criterium te gaan. Stel dat Turkije, zoals Erdogan wil, islamitischer wordt. Dan zou je mogen verwachten dat vrouwen onderdaniger worden.

Het tegendeel is het geval. Ondanks de gure tegenwind van de politieke islam is de positie van de vrouw in veel moslimlanden verbeterd. Dat komt door maatschappelijke processen als urbanisatie, geboortebeperking en toegang tot onderwijs en arbeidsmarkt. Ook in Turkije is dit gebeurd, zelfs in sterkere mate. Het kindertal is gedaald naar West-Europees niveau. De vrouwenbeweging is krachtig. De wetgeving rondom vrouwenrechten is op orde, nota bene mede dankzij de AKP.

Zeker, af en toe doet Erdogan een uitspraak die de Turkse feministen doet gruwen, maar meestal is het niet meer dan dat: een uitspraak. Vrijwel nooit leidt het tot wet- of regelgeving.

Islamitisch onderwijs

Op één punt heeft de AKP de conservatieve retoriek wel omgezet in daden: islamitisch onderwijs. De regering stak veel geld in de Imam Hatip-scholen, waar leerlingen menig uur les krijgen over de Koran en het leven van de profeet. Het project is echter mislukt. Ouders sturen hun kind het liefst naar de beste school, niet naar de vroomste. De islamitische scholen zijn het zorgenkindje van het Turkse onderwijs geworden.

Bovendien schiet het met het kweken van een ‘vrome generatie’ ook op de Imam Hatip niet bepaald op. Het ministerie van Onderwijs deed in 2018 onderzoek op de islamitische scholen in de conservatieve stad Konya. Wat bleek? Het ‘deïsme’ heeft een hoge vlucht genomen op de Imam Hatip. Veel scholieren geloven nog wel in God, maar laten zich verder niet meer door de religie voorschrijven hoe te leven.

Op een AKP-bijeenkomst riep Erdogan minister van Onderwijs Ismet Yilmaz op het podium. Doordat hij niet wist dat de microfoons openstonden, was voor eenieder te horen hoe hij de verbouwereerde minister tot de orde riep over het onderzoek. ‘Het kan niet waar zijn!’, riep de president uit.

Tweehonderd jaar lang dachten elites in Turkije het land naar hun ideaalbeeld te kunnen modelleren, zegt Soner Cagaptay, hoofd Turkije van The Washington Institute for Near East Policy. ‘Die tijd is voorbij. Het jacobijnse model van modernisering werkt niet langer. Kemal Atatürk wilde Turkije seculier en Europees maken. Erdogan heeft zijn eigen beeld van het land: conservatief en islamitisch. Maar de maakbare samenleving is verleden tijd. Voor het eerst neemt de samenleving het voortouw en sukkelt de regering er achteraan.’

Erdogans poging een vrome generatie te kweken, zegt Cagaptay, heeft geresulteerd in het tegendeel: hoe meer je het de mensen door de strot duwt, hoe harder ze het afwijzen. ‘Dat is de grote ironie. Misschien laat hij Turkije wel seculierder achter dan waarvan Atatürk ooit heeft gedroomd.’

Socioloog Ertit was in 2015 de eerste die dit besefte. Hij schreef er een boek over. De Engelstalige samenvatting kreeg de titel ‘Ook in Turkije gaat God dood’. Door seculiere collega’s werd hij voor gek verklaard. Zo makkelijk lieten zij zich hun geliefde angstbeeld – Erdogans shariastaat – niet afnemen. Inmiddels is de kritiek verstomd.

Drie jaar geleden deed de British Council met Turkse academici een omvangrijk onderzoek naar de opvattingen en waarden van de Turkse jeugd. Hoewel wijselijk niet werd gevraagd naar religie en politiek (te gevoelig), geeft Next Generation Turkey een fascinerend beeld van een generatie die open en tolerant in het leven staat. Opmerkelijk is het belang dat wordt gehecht aan milieu en gendergelijkheid. Ook dromen veel jongeren van een bestaan in het buitenland – en dan uiteraard niet Iran of Saoedi-Arabië, maar Europa of de VS.

Generatie Z

De laatste tijd wordt in Turkije veel gesproken over generatie Z, het na 1995 geboren cohort dat 12 procent van het electoraat zal vormen als in 2023 een president en een parlement worden gekozen. Een cruciaal moment voor Turkije: waar gaat het land heen?

Erdogan won verkiezingen tot nu toe met net aan 50 procent. Het dubbeltje kan ook de andere kant op vallen en generatie Z kan daarin de doorslag geven. De secularisering vertaalt zich echter niet een-op-een in minder stemmen voor de AKP. Erdogans electorale potentie is voor een belangrijk deel niet terug te voeren op zijn moslimprofiel, maar op zijn successen als krachtdadig bestuurder en – recentelijk – als vertegenwoordiger op het wereldtoneel van een trotse natie. En de Turkse economie heeft het sinds 2002, toen de AKP ging regeren, nu eenmaal geweldig gedaan.

In 2018 raakte Turkije in een recessie, gevolgd door de coronacrisis. Erdogan beseft daarom hoe belangrijk generatie Z in 2023 zal zijn. Eind juni, op de dag voor de eindexamens, organiseerde hij een #OntmoetDeJeugd-bijeenkomst op sociale media. Het werd een ramp. De president kreeg een lawine van negatieve reacties over zich heen en al spoedig ging de hashtag #NietMijnStem viraal.

Ze beloven dus spannend te worden, de verkiezingen in Aksaray en wijde omstreken. Erdogan zal er een heidens karwei aan hebben.