'Traditionele kostwinner is bezig uit te sterven'

'HET is een misverstand te denken dat wij de 24-uurseconomie in Nederland willen bevorderen. Geen sprake van. Of je het leuk vindt of niet, het is een realiteit dat de economie zich al over meer uren van de dag spreidt dan voorheen.' Dat zegt R. Steenborg, lid van de Commissie Dagindeling, die maandag in Utrecht het eerste rapport van deze commissie presenteerde aan de Stichting van de Arbeid. Steenborg is hoofd personeelszaken van KBB (onder meer de Bijenkorf).

Het rapport Werktijden op maat: balanceren tussen arbeid en zorg is een 'leidraad' voor het bedrijfsleven, opdat arbeid en zorg beter op elkaar worden afgestemd. Met het rapport borduurt de, door minister Melkert van Sociale Zaken ingestelde, Commissie Dagindeling voort op het werk van de Commissie Toekomstscenario's, die een evenwichtiger verdeling bepleitte van de onbetaalde zorg tussen mannen en vrouwen.

Steenborg: 'De koers van de economische ontwikkeling is onafwendbaar. Door globalisering, de informatietechnologie en de veranderde wensen van consumenten gaan we naar een andere maatschappij toe. Wat wij met deze leidraad beogen is dat mensen en bedrijven de instrumenten in handen krijgen om zich aan al die veranderingen aan te passen.'

De consequentie van de oprukkende 24-uurseconomie is dat bedrijven hun organisaties flexibeler moeten maken. Er moet langer en op andere tijdstippen worden gewerkt. Daarvoor dienen de arbeidstijden te worden aangepast. Aan de andere kant groeit van werknemerszijde de behoefte aan flexibeler arbeidspatronen, zoals de mogelijkheid om in deeltijd te werken en om langere tijd met verlof te gaan.

Steenborg: 'De traditionele kostwinner is bezig uit te sterven. Er is steeds meer behoefte aan werktijden op maat. De hele samenleving wordt flexibeler. Het probleem is alleen dat allerlei onderdelen van de maatschappij niet op elkaar zijn afgestemd. Neem de schooltijden en werktijden. Of de gekochte bank die dinsdagmiddag wordt afgeleverd, als er niemand thuis is.'

Vaak botst de structuur van een organisatie met de zorgtaken die een werknemer thuis heeft. En in de 'bedrijfscultuur' domineert nog vaak het arbeidsethos van de mannelijke eenverdiener. Toch kan de werkgever, vanwege de in 1996 veranderde Arbeidstijdenwet, niet langer de zorgtaken van een werknemer als een 'privé-kwestie' naast zich neerleggen. Volgens de nieuwe wet moet de werkgever 'redelijkerwijs' rekening houden met die zorgtaken.

'Het is hard nodig dat het idee van arbeidstijdmanagement gaat doordringen bij bedrijven. Werkgevers en organisaties schrikken nog vaak terug voor arbeidstijden op maat. ''Wat is dat? Dat kan bij ons niet. Hoe moet dat dan?'' Dat zijn de voorspelbare reacties die je krijgt. Veel werknemers durven hun wensen niet kenbaar te maken', aldus Steenborg. 'Daarom hebben wij allereerst de mogelijkheden, en de knelpunten, van de BV Nederland in kaart gebracht.'

In de leidraad worden vijf bedrijven doorgelicht wat betreft de wijze waarop zij hun arbeidstijden hebben geregeld. In het ene bedrijf is er geld en aandacht voor kinderopvang, in het andere nauwelijks. In de ene organisatie blijkt er weinig ruimte te zijn om met begin- en eindtijden te schuiven, bij het andere bedrijf is souplesse het parool. In een ziekenhuis werd bewust gekozen voor een meer bedrijfsmatige invulling van de werkroosters: tot ieders tevredenheid, omdat er een helder werkritme uitrolde voor de medewerkers.

'De leidraad biedt niet voor ieder bedrijf dé oplossing, maar schetst hoe je een bestaande cultuur kunt doorbreken. Als je iets op gang wilt brengen, moet je heel analytisch denken, een stappenplan maken. Nederland is conservatief in de techniek van het roosteren. Dat conservatisme betreft zowel de houding tegenover de werknemer, als het eigen bedrijfsbelang. We moeten bedrijven echt duidelijk maken dat ze in een andere fase zitten', zegt Steenborg.

Volgens hem heerst de 'onmisbaarheidscultuur'. 'Er wordt gezegd: ''Nee, die taak hoort bij die en die, korter werken kan niet.'' Maar als die meneer of mevrouw een ongeluk krijgt, wordt er ook een mouw aangepast. Ik geloof dat je met het principe 'voor wat, hoort wat' als werkgever en werknemer kunt samenwerken.'

Een hogere arbeidsmotivatie, meer flexibiliteit en lagere ziektekosten, dat is het resultaat van een betere afstemming van arbeid en zorg, zo stelt de commissie. Steenborg: 'Natuurlijk is het niet allemaal joechei, om de dooie dood niet. Maar er is veel te winnen. Voor een werkgever die drie mensen op een werkplek heeft, kost die flexibiliteit wel degelijk meer werkkleding. Maar je moet zulke extra kosten eens afzetten tegen langdurige uitval door stress: dan betaal je je als werkgever scheel.'

Op de krappe arbeidsmarkt kan de 'zorgende werknemer' zijn eisen stellen. De vraag is of bij een royaler aanbod van arbeidskrachten de aandacht voor de zorg even groot blijft.

Steenborg: 'We kunnen niet anders redeneren dan vanuit de huidige, krappe omstandigheden. Vroeger zaten vrouwen op de klapstoel en mochten meedoen als het goed ging en weer vertrekken bij tegenwind. Toch gaat het nu niet meer louter om vrouwen. Er is een ontwikkeling in gang gezet, ook bij mannen, die niet meer terug te draaien is.'

Toch lijkt het risico groot dat met winkels die laat openblijven, de aanbevolen 24-uurscrèches en meer naschoolse opvang, de smeerolie is geleverd om volcontinu te gaan werken. 'Welnee, wij gaan niet de Aziatische of Amerikaanse kant op dat je thuis niet moet wezen. Dat zit niet in ons bloed. Wij, in Europa, zoeken een derde weg.'

Mirjam Schöttelndreier