TikTok kent kwetsbare gebruikers beter dan hun therapeut

Huilend kijkt een meisje in de camera. Haar wangen zijn ingevallen, een grote gebreide trui hangt om haar knokige schouders. Voor haar op tafel staat een pot pindakaas, een eetlepel ernaast. Met onvaste hand draait ze de deksel open, doopt voorzichtig de lepel in de pot. Ze neemt een hap, slikt met moeite de calorierijke notenpasta weg en perst een glimlach op haar betraande gezicht. Het is begin 2022, Nederland zit in de laatste lockdown en ik heb uit verveling TikTok geïnstalleerd. Ik veeg de video weg. Een dansende, graatmagere tiener verschijnt op mijn scherm. Op haar neus is een pleister geplakt, over haar gezicht loopt een slangetje. In de hoek van de kamer staat een ziekenhuisbed. Volgende video. Een model laat zien wat ze op een dag eet. Yoghurt met rood fruit, crackers met kipfilet, wokgroente zonder rijst. 1.200 calorieën, vermeldt ze trots. Veeg. De tiener met de sondevoeding deelt een kortingscode voor een kralenarmbandje.

TikTok, het social-mediaplatform van het Chinese moederbedrijf ByteDance, maakte in Nederland tussen 2020 en 2022 een ongekende groei door: van 850.000 naar 3 miljoen gebruikers. De groei wordt gestuwd door het beruchte algoritme dat binnen no time door heeft waar een gebruiker graag naar kijkt. ‘TikTok knows me better than my therapist’, zo luidt een meme.

In mijn studententijd, begin jaren tien, ondervond ik hoe onzekerheid in combinatie met talloze fitgirls op mijn Instagramtijdlijn, mijn lichaamsbeeld en eetgedrag verstoorden. Om mezelf te beschermen tegen al die perfecte lichamen gebruikte ik in mijn privé-leven jarenlang – op advies van een therapeut – nauwelijks socialemediakanalen. Naderhand spendeerde ik in mijn werk als socialemediastrateeg voor De Correspondent duizenden uren op sociale platforms. Ik merkte dat het aantal likes voor mijn werk invloed had op mijn zelfvertrouwen en zag tegelijkertijd hoe collega’s gebukt gingen onder haatdragende reacties. Ik ben mij dus bewust van de mogelijke schadelijke effecten van sociale media op de mentale gezondheid.

Risico's kwetsbare gebruikers

Twintig minuten nadat ik een TikTok-profiel heb aangemaakt, zie ik enkel nog filmpjes over diëten en eetstoornissen. En ik ben niet de enige: onderzoekers hebben aangetoond dat jongeren bij hun eerste gebruik van de app binnen een half uur (en soms zelfs al na drie minuten) video’s over eetstoornissen en automutilatie krijgen voorgeschoteld. De meesten hebben geen interesse in dit soort content en vegen naar de volgende video, maar kwetsbare gebruikers lopen het risico om verstrikt te raken in een oneindige stroom verontrustende beelden – met mogelijk psychische schade als gevolg.

Het duurt even voordat ik begrijp hoe het videoplatform werkt. De interface van de app biedt weinig context: ik zie geen tijdlijn met foto’s of berichten zoals op traditionele sociale media, maar één schermvullende verticale video. Met een vegende beweging kan ik mij door die video’s navigeren. Een kat in een jasje bedient een iPad, mensen dansen aan de rand van een zwembad, een Italiaan pelt een banaan, een slanke, zongebruinde yoga-instructeur deelt haar met ijskoffie-en-meditatie-gevulde-ochtendroutine. Het effect van dit ontwerp is een gevoel van nabijheid. De mensen op het scherm spreken mij direct toe, alsof we vrienden zijn. Het doet denken aan de intimiteit van Facetimen. Tegelijkertijd ken ik de mensen in de TikTokvideo’s helemaal niet, en ik heb ook niet gekozen om naar ze te kijken.

Registratie interesses

TikToks algoritme verschilt fundamenteel van het algoritme van andere traditionele sociale media. Platforms als Instagram zijn gebaseerd op sociale netwerken: wat een gebruiker ziet op zijn tijdlijn, wordt geselecteerd op basis van wat zijn vrienden leuk vinden. De gebruiker heeft daarmee enigszins regie over de content die hij krijgt voorgeschoteld: hij bepaalt zelf welke vrienden en kanalen hij volgt, en op basis daarvan selecteert het algoritme berichten. Op TikTok is het ook mogelijk om accounts te volgen, maar niet noodzakelijk. Het algoritme maakt in plaats van het sociale netwerk voornamelijk gebruik van kijkgedrag. Een gebruiker hoeft vrijwel geen actieve handeling te verrichten, enkel het ‘wegvegen’ van video’s is voor het algoritme genoeg om te registreren wat diens interesses zijn.

De ochtendroutine van de zongebruinde yoga-instructeur heeft onbewust mijn aandacht getrokken. Ik kijk de video tot het einde. Direct serveert het algoritme meer van dit soort filmpjes. Ook bij een Japans eetdagboek blijf ik langer hangen, net als bij een video van een man die op een boomstronk een brood bakt. Opgewekt veeg ik door een eclectisch scala aan eet- en kookvideo’s tot een meisje, van een jaar of 15, op mijn scherm verschijnt. ‘Vier tekenen dat je een eetstoornis hebt’ staat onder in het beeld. Zwijgend steekt de tiener een vinger op: ‘Altijd kauwgom kauwen,’ meldt TikToks bekende robotische tekst-naar-spraak stem. Twee: ‘Het snel koud hebben’. Drie: ‘Bang zijn voor bepaalde voedingsgroepen.’ Vier: ‘Voortdurend aan eten denken’.

Bij de video staan de hashtags ‘ed’ (socialemediataal voor ‘eating disorder’) en ‘edrecovery’ – een genre video’s waarin mensen met eetstoornissen hun (hobbelige) weg naar herstel delen. Ik kijk de video nog een keer, gebiologeerd door hoe dun ze is. Voor ik er erg in heb, maken de kookfilmpjes plaats voor vrouwen die huilend calorierijke gerechten verorberen of vloggen vanuit een eetstoorniskliniek.

Ik wil niet kijken maar doe het toch

Van de ene video word ik in de andere geslingerd. Ik wil niet kijken, maar doe het toch. De video’s verbeelden, nee voeden een bekend piekerpatroon: ik dacht dat ik de verstoorde relatie met mijn lichaam en voeding achter me had gelaten. De video’s vormen een spiegelpaleis van mijn vroegere zelf. De meisjes lijken zo dichtbij, het voelt haast intiem. Ik identificeer me met ze, en die herkenning opent alle oude luikjes in mijn hoofd. Ik voel de behoefte aan controle weer, denk voortdurend aan eten en bewegen: alsof ik terugstap in de gedachtenpatronen van jaren geleden.

De ironie is dat de meeste filmpjes in eerste instantie een positieve insteek hebben: het draait allemaal om het herstel van een eetstoornis. Ik kom weinig video’s tegen waarin vrouwen kijkers actief aanmoedigen om zo min mogelijk te eten, zoals op klassieke pro-anorexia websites en fora. Ja, af en toe verschijnt een fitgirl in beeld die laat zien wat ze op een dag eet voor zichtbare buikspieren. Maar ik zie ook veel makers die kritiek geven op dit soort eetdagboeken, omdat het een vertekend beeld geeft van de werkelijkheid. Of mensen die proberen het stigma rondom eetbuien te verminderen door er openlijk over te praten.

Veel van dat soort video’s had ik graag gezien in mijn studententijd, misschien was ik dan eerder gestopt met fitgirls volgen en calorieën tellen. Het kan, als je worstelt met een eetstoornis, helend zijn online lotgenoten te treffen. Veelal jonge vrouwen helpen en steunen elkaar in de reacties onder video’s, men spreekt zelfs van een #edrecoverygemeenschap. Tegelijkertijd dreigt ook het gevaar dat al die eetstoorniscontent de problematiek in stand houdt – of bevordert.

Meer jongeren met een eetstoornis

TikTok wijst bij beschuldigingen eetstoornissen in de hand te werken graag naar het belang van de #edrecoverygemeenschap. En die aanklachten zijn er, sinds de pandemie, regelmatig. In de Verenigde Staten zag men vanaf de eerste lockdown het aantal ziekenhuisopnames als gevolg van een eetstoornis verdubbelen. Ook in Nederland verdubbelde het aantal jonge eetstoornispatiënten ten opzichte van vóór de coronacrisis. De ziekte is onlosmakelijk verbonden met een behoefte aan controle: geen wonder dat eetstoornissen historisch gezien altijd toenemen in tijden van grote maatschappelijke onzekerheid of ontwrichtende veranderingen. Maar de invloed van sociale media op het ontwikkeling van een eetstoornis moet volgens experts niet onderschat worden. En het TikTokalgoritme voert gebruikers dus naar extreme content, in het bijzonder eetstoornissenvideo’s. Het Chinese bedrijf verwerpt deze conclusie, het onderzoek zou ‘vooropgezet zijn’ en daarmee geen ‘realistische weergave bevatten van het gebruik van de app’. Het platform zegt alle schadelijke, pro-anorexia content direct te verwijderen.

Van die mooie woorden zie ik op TikTok weinig terug. TikTok geeft me, naarmate ik langer gebruikmaak van de app, voortdurend zoeksuggesties als ‘800 calories a day’ en ‘how to lose 10 kg in a week’. En regelmatig vertellen strak getrainde vrouwen mij hoe ik buikvet verlies.

Het duurt niet lang voordat ik in de gaten heb wat de weerslag is van deze beelden. In de spiegel zie ik weer de kritische blik van vroeger, die nauwkeurig elk lichaamsdeel inspecteert op zoek naar imperfecties. Vanonder het bed verschijnt weer de weegschaal. Pas als ik in de supermarkt aandachtig de hoeveelheid calorieën op een pak muesli bestudeer, besef ik dat al die video’s mijn gedrag beïnvloeden en dat het tijd is om te stoppen. Ik weet waar deze weg heen leidt.

De luikjes in mijn hoofd sluiten weer

Eenmaal thuis veeg ik álle TikToks die maar iets te maken hebben met eten of gezondheid weg en kom terecht in een nieuwe niche: schoonmaaktips van Koreaanse huisvrouwen en video-essays over existentialistische filosofen. TikTok verandert van een verontrustend spiegelpaleis in een speeltuin, vol getalenteerde mensen en fascinerende informatie. Vanaf dan zie ik geen enkel eetstoornis-gerelateerde content meer. Langzaam sluiten de luikjes in mijn hoofd weer, mijn drang naar controle ebt weg.

Maanden later, als in Nederland de discussie oplaait over het al dan niet verbieden van TikTok om privacy-en nationale veiligheidsredenen, moet ik terugdenken aan die eetstoornisfilmpjes. Ik besluit, ditmaal met een journalistieke bril op, opnieuw het spiegelpaleis te betreden. Ik tik ‘edrecovery’ in en de magere vrouwen verschijnen weer op mijn scherm, vaak met een ‘trigger warning’ in beeld. Al snel heb ik weer een knoop in mijn maag. Dan zie ik bovenaan de pagina #edrecovery een linkje naar een heuse ‘eetstoornisgids.’ TikToks gids leest als een automatisch gegenereerde bundel zelfhulptips. ‘Leer je ‘triggers’ kennen’, adviseert het bijvoorbeeld. ‘Welke video’s geven je een slecht gevoel over jouw lichaam?’ Of: ‘neem pauze, zeker als dingen ‘overweldigend’ worden.’ En: ‘ga de natuur in, dans of mediteer’. ‘Let op hoe je tegen jezelf praat. Soms kan zelfpraat negatief en schadelijk worden, waardoor je je slechter gaat voelen.’ De hypocrisie druipt van het scherm.

TikTok neemt geen verantwoordelijkheid

Dit is de realiteit: TikTok verdient dankzij zijn algoritme vele miljarden aan de aandacht van de gebruiker. ‘TikTok knows me better than my therapist’, luidt niet voor niets de meme. In tegenstelling tot een therapeut, neemt het platform geen enkele verantwoordelijkheid voor de psychische gezondheid van zijn gebruikers. Sterker nog: het is in TikToks belang dat kwetsbare jongeren zo veel mogelijk tijd op de app doorbrengen, en, als het even kan, het platform vullen met gratis #edrevocerycontent. Het is niet toevallig dat TikTok de eetstoornisgids afsluit met een opdracht: de gebruiker moet ‘eerlijk en moedig zijn’ en ‘over eetproblematiek praten’. En het vervolgens op TikTok delen, dus.

TikTok is, dankzij het op interesse-gebaseerde algoritme, een paradijs voor de nieuwsgierige mens. Het platform heeft een ongelooflijke hoeveelheid verrassende, creatieve en informatieve video’s voortgebracht. Maar voor kwetsbare gebruikers functioneert dit algoritme precies zoals een psychische stoornis: een voortdurende herhaling van obsessieve, dwangmatige gedachten. Wie psychisch worstelt, moet beschermd worden en dat kunnen we niet overlaten aan een bedrijf zonder moreel kompas. Tot er een (overheids)alternatief is, moeten we het doen met het advies van TikTok over TikTok: wees bewust van de effecten van schadelijke video’s en ga weg van dat scherm.