Thorbecke was vol lof over Van Hogendorp

Thorbecke's optreden als hervormer en als minister riep destijds naast bewondering en lof al veel kritiek op. In 1862 aarzelde hij vanwege de vele moeilijkheden met de koning en wat hij noemde de Thorbeckefobie zelfs een nieuw ministerie op zich te nemen.

Thorbecke's grondwet voorzag onder andere in directe verkiezingen van de Tweede Kamer, waarmee een einde aan een lange traditie van oligarchische belangenbehartiging vanuit de steden en de provincies werd gemaakt. In het klimaat van schikken en plooien in kleine kring achter gesloten deuren riep de nieuwe koers van een nationale politiek waarin in openbaarheid werd gehandeld de nodige weerstanden op.

Het kiesrecht was weliswaar nog beperkt - in de toenmalige verhoudingen was een volledige democratie echter een onmogelijkheid - maar uitbreiding hiervan lag volgens Thorbecke in de lijn van de historische ontwikkeling. Staat en burger hadden elkaar hard nodig om een vitale gemeenschap te vormen.

In godsdienstige zaken moest de staat volgens Thorbecke een neutrale houding aannemen. In de ogen van veel protestanten was hij daarom een onnationale figuur die de emancipatie van de katholieken bevorderde en daarmee het nationale karakter aantastte.

Thorbecke heeft echter ook veel lof gekregen. In de jaren zestig kreeg het liberalisme in Nederland de economische wind in de zeilen. 1848 leek een breuk met het verleden waarin vooral over het lot van de Nederlandse staat werd getobd. Thorbeckes daadkracht werd het symbool van een nieuw tijdperk: dat van de modernisering van Nederland.

Slijkerman (Forum, 9 december) lijkt Thorbecke nu postuum te verwijten met de eer van Van Hogendorp, de man van de grondwet van 1814, te zijn gaan strijken. Op zichzelf is er natuurlijk niets op tegen Thorbecke's prestaties in de historische continuïteit onder te brengen. Het lot van alle hervormers in de geschiedenis is dat ze voorgangers hebben gehad. Het Nederlandse liberalisme kreeg ook los van Thorbecke vorm. Al eerder is door de politicoloog Siep Stuurman op de rol van de Haagse advocaat Dirk Donker Curtius gewezen. Slijkerman breekt nu een lans voor Van Hogendorp. Thorbecke was zelf vol lof over zijn illustere voorganger wiens grondwet hij echter op belangrijke punten wijzigde.

Als hoogleraar in Leiden had hij jarenlang college over de grondwet van 1814 gegeven. Deze colleges legden het fundament voor zijn eigen voorstellen. Zoals uit het onlangs verschenen deel 6 van De briefwisseling van J.R. Thorbecke blijkt, redigeerde Thorbecke zelfs de heruitgave van van Hogendorps Bijdragen tot de huishouding van de staat in het koninkrijk der Nederlanden.

In een niet eerder gepubliceerd ontwerp voor een inleiding op dat werk, kwalificeerde hij Van Hogendorps grondwet als een 'verschoonlijke dwaling'. Van Hogendorp kon zo kort na het vertrek van de Fransen moeilijk anders dan bij de situatie van voor 1795 aansluiten waardoor zijn grondwet een conservatief karakter kreeg.

'Onze ondervinding in het bijzonder sedert 1795 was niet gunstig om de fransche revolutie onpartijdig te waarderen', aldus Thorbecke. Zijn constitutie van 1848 was op zijn beurt juist gebaseerd op een doordenking 'het beginsel' van de Franse Revolutie, waarin de burgerij om politieke invloed vroeg. Thorbecke verweet Van Hogendorp echter niets. Deze had in de toenmalige omstandigheden de verantwoordelijkheid op zich genomen de staat na het vertrek van de Fransen vorm te geven.

Thorbecke hield van mensen die verantwoordelijkheid namen. Van Hogendorp ging in later jaren met zijn tijd mee en stelde zich zelfs liberaal op. Hoewel al op leeftijd was hij volgens Thorbecke 'met den nieuwen tijd nieuw'.

Jan Drentje

De auteur is historicus. Onlangs publiceerde hij een biografische schets van Thorbecke: 'Het vrijste volk der wereld' Thorbecke, Nederland en Europa.