Theater op postzegelformaat

Even is er paniek: Paulien Cornelisse kan niet douchen want er is geen warm water. Tja, dat is dan een van de charmes van zo'n klein theater: dat er opeens geen warm water meer is. De oplossing is er ook meteen: Paulien mag douchen in het huis van Heleen en Pieter aan de overkant. Paulien blij, voorstelling gered.

Heleen Boom (56) en Pieter van de Pavoordt (54) zijn de eigenaren van Theater Bouwkunde in de oude binnenstad van Deventer. Gevestigd in een voormalig verenigingsgebouw van bouwwerklieden uit 1848, met beneden een gerenommeerd restaurant (met een Bib Gourmand in de Michelingids) en op de eerste verdieping het theaterzaaltje. Te bereiken vanaf de straat via een halletje en een steile trap. In de zaal een podium waaromheen peertjes branden, stoelen in hout en kunststof en op een balkon een setje oude doorzakbioscoopstoelen.

Theater Bouwkunde is bij veel artiesten populair. Theo Maassen stond er, Micha Wertheim, Arjan Ederveen en Erik van Muiswinkel, meestal met try-outs van hun voorstelling, voordat die naar de grote zaal gaat. Toon Tellegen las er voor, Mugmetdegoudentand speelt er. En laatst gaven Youp van 't Hek en Thomas Verbogt hier een voorleesavond. Zo maar, omdat ze daar zin in hadden en omdat zoiets in 'De Bouwkunde' altijd kan.

Cabaret, toneel, muziek en literatuur en dat allemaal op vestzak- en postzegelformaat. En trots dat de Deventenaren en de artiesten op hun minitheatertje zijn. Boom: 'Ze komen hier graag, dat is ook het resultaat van meer dan dertig jaar trouwe dienst. Wij begonnen toen er in Deventer, los van de schouwburg en een jazzcafé, bijna niets was. Er moest dus iets alternatiefs komen, dat hoorde zo in die tijd. Toen dit gebouw beschikbaar kwam, zijn we er meteen ingetrokken. Voorzichtig begonnen met vijftien voorstellingen per seizoen en daarna gewoon stug doorgegaan. Nu presenteren we gemiddeld 120 voorstellingen.'

Heleen Boom programmeert het theater en werkt ook in het restaurant waar man Pieter chef-kok en gastheer is. De artiesten eten er graag voor aanvang. Paulien Cornelisse zit in een hoekje met haar technica en laat het zich smaken. 'Je moet beslist even in de kleedkamer kijken, die is echt de gezelligste van Nederland', zegt ze.

Die kleedkamer is voor de artiesten vanaf het podium slechts met gevaar voor eigen leven te bereiken. Via een gat in de vloer en een ijzingwekkend steil trappetje naar beneden. Het is inderdaad een knusse kleedkamer: een paar oude banken met kleedjes erover, schilderijen, een stapel gastenboeken ('Natuurlijk is het hier leuk... Altijd? Ja altijd. Youp'), een bos tulpen, een wastafel. Op de wc hangt een kalender waarop de artiesten die hier in de loop der jaren hebben opgetreden hun verjaardag hebben genoteerd (Marcel Musters: 6 juni).

Theater Bouwkunde krijgt subsidie van de gemeente Deventer en de provincie Overijssel. Kunst zal zichzelf nooit helemaal kunnen bedruipen, vindt Boom, en daarom moet de samenleving het ook belangrijk blijven vinden kunst te steunen. Boom: 'Van een crisis merken wij niet zo veel. Bij ons kosten de kaartjes nooit meer dan 20 euro, dus dat valt nog mee. Maar ook wij moeten steeds meer op de centen letten en onderhandelen over uitkoopsommen. We doen er alles aan om het zowel de artiesten als het publiek naar de zin te maken. Voor veel artiesten die altijd maar on the road zijn is het prettig naar een plek te gaan die vertrouwd is. Geld verdienen kun je hier als artiest niet of nauwelijks, maar dat is voor de meesten kennelijk geen belemmering hier te komen spelen.'

Voor Paulien Cornelisse komt het publiek graag naar het theater. Vanavond zit het vol in De Bouwkunde. Er worden zelfs wat stoelen bijgezet en een paar laatkomers kruipen op de kruk bij het barretje achter in de zaal. Maar ondertussen is de titel van haar nieuwe theaterprogramma: taalkundig cabaret waarin ze op geheel eigen wijze praat over voorzetsels, imaginaire leestekens en het soms ondoorgrondelijk taalgebruik in het huidige tijdsgewricht.

Hoe klein ook: De Bouwkunde is een flexibele zaal. Een cabaretier of solo-artiest staat gewoon op het podium terwijl het publiek op stoelen in de zaal zit, maar bij een toneelvoorstelling is het precies andersom. Op het podium wordt dan met houten blokken een tribune gebouwd en de acteurs spelen in de zaal.

De vrijwilligers achter de kassa vanavond zijn Sjoukje en Marco. Een paar keer per maand draaien zij een dienst. Sjoukje omdat ze nog maar kort in Deventer woont en een sociaal netwerk wil opbouwen, Marco omdat hij 'wel eens op een andere manier met mensen om wilde gaan' nadat hij een tijd makelaar is geweest. Allebei vinden ze dat dit soort kleine voorzieningen behouden moet blijven. Dat is dan ook een belangrijke drijfveer om hier als vrijwilliger te werken.

Intussen zijn er vergevorderde plannen in een oud gymgebouw iets verderop aan de IJssel een nieuw cultureel complex te bouwen. Met vier filmzalen en een vlakkevloertheater, ter vervanging van De Bouwkunde. Gemeente en provincie hebben daarvoor ieder 5 miljoen euro ter beschikking gesteld en volgens Heleen Boom is Deventer eraan toe. Het zal minstens nog drie, vier jaar duren voordat dat plan kan worden gerealiseerd. Tot die tijd moeten de artiesten nog dat levensgevaarlijke trapje op en af.

Paulien Cornelisse zit na afloop ongeschonden in de bar met een kopje thee. Ze vond het een nuttige try-out 'voor een altijd kritisch publiek, dat gewend is naar toneel te gaan'. Een jongeman komt met haar boeken aanzetten en vraagt of ze daarin iets aardigs wil schrijven. Twee oudere dames complimenteren haar met de voorstelling.

'Als ik hier speel, doe ik uiteraard mijn best voor het publiek, maar ook voor de mensen van het theater zelf. Toen ik met mijn vorige show eens in een schouwburg stond, zei de directeur: 'Nou, de kaartverkoop gaat wel goed sinds je in Wie is de mol? zat'. Dat is het verschil: hier gaat het om de artiest en het publiek, daar om de kaartverkoop.'

En dat er vanavond geen warm water was, is dat geen probleem? Cornelisse: 'Nee hoor, ik heb heerlijk gedoucht aan de overkant. Heleen en Pieter hebben een leuke puberzoon die mij de badkamer heeft gewezen. En ik heb de shampoo van Heleen gebruikt. Heerlijk!' HJ

Lees verder op pagina V4

Of je voor de troepen in Irak speelt

'Klein Theater Dinxperlo is fantastisch. Je rijdt je helemaal ongans - zit ook altijd per ongeluk even in Duitsland - en je denkt dat je in een soort slaapstadje bent beland. Maar niets is minder waar. Het publiek is zó enthousiast en zo slim. Ze zijn heel oplettend en geven je het gevoel dat je voor de troepen in Irak staat te spelen, ofzo. Alsof ze jarenlang geen spatje entertainment hebben gekregen. Heerlijke avonden. Wat je ver haalt, is lekker, zeggen ze. Maar wat je ver brengt, ook.'

Rond de 140 schouwburgen en theaters telt Nederland. Daarnaast zijn er in veel steden, stadjes, dorpen, gehuchten en buurtschappen tal van andere plekken waar artiesten hun kunsten vertonen, toneelspelers een rol spelen en cabaretiers grappen maken. De Volkskrant vroeg producenten, impresariaten en artiesten naar hun favoriete kleine theatertjes en stelde op basis daarvan en uit eigen ervaring een lijst van tien favorieten samen.

b Gevestigd in twee oude woonhuizen annex winkelruimte, met Henk Kalfsterman als bezield artistiek leider.

b Bestaat 21 jaar.

b 80 stoelen.

b 16 open voorstellingen; daarnaast besloten voorstellingen.

b Werkt principieel niet met vrijwilligers en is pertinent tegen subsidie; theater moet zichzelf kunnen bedruipen, is het motto; kaartjes kosten tussen 22,50 en 30 euro.

b Er is een cadeaushop waarin onder meer de dichtbundel Levensvreugde van Henk Kalfsterman wordt verkocht. In het cursusprogramma onder meer Communicatie & Presentatie en Drama & Expressie.

b In het nieuwe seizoen onder meer: LOS Muziektheater met FCKD; Willem de Ridder; Peter Faber met Hoezo Idioten?; Vreeswijk & De Andersons (met muziek van Cornelis Vreeswijk), Louise Korthals Altes (cabaret).

b Een oude school omgebouwd tot theater.

b Maximaal 80 bezoekers.

b Het pronkstuk van is de plafondschildering van de Goese kunstenaar Reynier de Muynck. Zijn surrealistische voorstelling zit vol met verwijzingen naar het theater. De houten omkadering van het doek is zo subliem beschilderd dat het een marmeren rand lijkt met uitgebeitelde patronen waarin je denkt zo je vinger te kunnen leggen.

b Er zijn komend seizoen zo'n 70 voorstellingen. Toneel, cabaret, singer-songwriters, folk, wereldmuziek, klassieke muziek en meer.

b Gevestigd in een monumentaal pand aan de Korenbeurs. Vroeger had het een functie als beurs voor granen.

b Het theatertje bestaat ruim 20 jaar en wordt gerund door vrijwilligers.

b In het nieuwe seizoen onder meer : Dolf Jansen met Topvorm, Katinka Polderman met Polderman baart zorgen en Fresh Girls & The Smelly Bastards met Swing-ding.

b 57 zitplaatsen.

b Opmerkelijk is de bric-à-bracsfeer.

Ronde zaal met 110 plaatsen.

Gevestigd in een voormalige gashouder op een terrein met oude kalkovens. In Nederland hebben zo'n 200 gashouders gestaan, die alle zijn gesloopt, behalve in Dedemsvaart.

Een entree waarbij je eerst onder de grond moet (gasten raakten wel eens de weg kwijt)

Gerund door een poule van rond de 130 vrijwilligers.

Het nieuwe programma is nog niet bekend; daar wordt deze week over vergaderd.

Een theater met een dieprode zaal, waarvan Monique van de Ven ooit zei dat dit het mooiste theatertje van Nederland is.

56 zitplaatsen.

Podium Vlieland is nu vier jaar oud; niemand dacht dat het zo succesvol zou worden op een eiland als Vlieland.

Het publiek bestaat voornamelijk uit toeristen en badgasten.

In de foyer wordt ter plekke ijs gemaakt door MIN12.

In het nieuwe seizoen onder anderen Paulien Cornelisse.

De zaal is voorzien van een Jezet Seating tribune met 147 zitplaatsen, inclusief vier zitplaatsen voor het impresariaat.

Werkt met vrijwillgers en zou anders niet kunnen bestaan.

Komend seizoen: van Purper (Toen We Jongens Waren) tot oogappel NUHR (Poolvogel). Daarnaast de eenpersoonsklucht van Onno Innemee en 'indringend toneel' (Het Gaat Nog).

Volgens eigen zeggen is dit het kleinste theater van Noord-Nederland.

Begonnen in 1992.

De komende maanden zal gebouw Ons Huis een metamorfose ondergaan, ter ontwikkeling van het nieuw Kulturhus Dinxperlo. Het is de planning het Kulturhus september officieel in gebruik te nemen.

Ook hier speelde Paulien Cornelisse haar try-outs; Paulien is een kleintheaterfetisjist.

Komend seizoen onder meer Daniel Arends (Zachte heelmeester) en ROCK4 met Voices.

Gevestigd in een gerestaureerde voormalige pottenbakkerij.

100 zitplaatsen.

De zaal heeft een podium van glas, dat de ovenvloer van de voormalige pottenbakkerij afdekt; hierdoor zijn de opgravingen uit de 16de en 17de eeuw te zien.

Programma van komend jaar moet nog worden samengesteld.

Om half vier 's middags wandelen zeven jongens en een bleek meisje theater het Heerenlogement in Beusichem binnen. Technicus Stijn Damen helpt ze met de spullen en verschikt iets aan de lampen. Even later wervelt programmacoördinator Tineke Holst naar binnen met koffie en koekjes - 'Spanish cookies, especially for you!' en breekt de zon door in het donkere zaaltje.

Holst schenkt de koppen vol en gaat dan snel terug naar haar huis, 20 meter verderop, om eten voor het hele Orchestra tipica misteriosa de Buenos Aires te koken. Een stevige schotel met vlees, bonen en brood, 'want Argentijnen eten graag brood'. In haar woonkeuken staan een flink Borettifornuis en een kloeke tafel, waar een paar uur later acht musici achter een dampend bord zitten - eigenlijk zouden het er negen zijn, maar een van de drie bandoneonisten is vanmorgen om onduidelijke redenen vertrokken.

Klokslag half negen staat het orkest strak opgesteld op het podium. De mannen dragen grijze overhemden onder een barse blik, het bleke meisje heeft zichzelf omgetoverd in een verleidelijke zangeres met een zwoele stem. Een hoekje van de zaal is vrijgemaakt voor mensen die zin hebben om te dansen, wat een goed idee blijkt: al bij de eerste klanken beginnen mannen op hun gemakje hun schoenen te verwisselen en vrouwen truien en laarzen uit te trekken. In no time is Beusichem veranderd in een broeierig Buenos Aires.

Trouwe bezoekers van het Heerenlogement kijken niet op van zo'n enorm tango-orkest in hun kleine theater. Sinds Tineke Holst twintig jaar geleden onderweg naar huis Astor Piazolla op de radio hoorde en de auto moest stilzetten omdat ze zich niet meer op de weg kon concentreren, is ze verslaafd aan tangomuziek. Zeker vier keer per jaar haalt ze een tangogezelschap naar Beusichem. Meestal een gezelschap dat toch al in Nederland op tournee is, zoals het Orchestra tipica misteriosa de Buenos Aires: dat is hier voor concerten in Amsterdam en Rotterdam; op verzoek van Holst pakken ze Beusichem even mee. Zo gaat dat, zegt Holst: 'Als ze speciaal voor ons hierheen zouden reizen, konden we dat nooit betalen. Ze krijgen 1.500 euro. Wat natuurlijk nog niet veel is voor zo'n groot gezelschap.'

Voor een optreden in het Heerenlogement ontvangen de artiesten - doorgaans cabaretiers, musici of schrijvers - nooit hoge honoraria; de opbrengst uit de kaartverkoop en donaties vormen de enige bron van inkomsten. Van dat geld worden de artiesten en de technicus betaald.

Tineke Holst (65) was vroeger verpleegkundige en is sinds een jaar of vijftien actief bij het Heerenlogement. Haar man Gerard werkte als econoom en is na zijn pensionering een timmerbedrijf begonnen, samen met hun zoon. Tineke Holst doet de programmering maar ontvangt ook de artiesten, kookt maaltijden, leidt de avonden in en laat na afloop van een voorstelling samen met haar Gerard de bitterballen rondgaan. Voor haar werk krijgt ze een onkostenvergoeding van 1.500 euro per jaar.

Dat het theater mensen van het kaliber Freek de Jonge, Alex Roeka, Carel Kraayenhof en Eric Vloeimans kan programmeren, is te danken aan de financiële souplesse van de artiesten en de tomeloze inzet van een vijfentwintigtal vaste vrijwilligers die de kassa draaien, stoelen klaarzetten en de boel weer opruimen. Een groep vrouwen komt er al jaren speciaal voor uit Veenendaal, week na week. 'Omdat het hier zo leuk is', zegt een van hen in de pauze. 'Wil je nog wat wijn? Kom maar, het is bij de bar nogal druk, maar we hebben altijd een paar flesjes bij ons.'

Tot een paar jaar geleden kreeg het theater van de gemeente Buren, waar Beusichem onder valt, nog een subsidie van 16 duizend euro per jaar. Dat bedrag is inmiddels afgebouwd tot nul, wat best merkwaardig is, aangezien het Heerenlogement het enige theater is in de gemeente Buren.

Het eveneens zeer populaire theater De Fransche School in het 5 kilometer verderop gelegen Culemborg wordt nog wel gesubsidieerd, maar ook daar wil de plaatselijke politiek stevig op cultuur gaan bezuinigen.

Het gebouw van Theater het Heerenlogement is eigendom van de gemeente, dat de zaal verhuurt aan particulieren en bedrijven voor feesten en partijen. Op de dinsdagavonden staat de zaal ter beschikking aan stichting Theater het Heerenlogement. In haar zoektocht naar andere financiële bronnen hebben Tineke Holst en haar vrijwilligers allerlei soorten 'vrienden' bedacht: gewone vrienden geven 30 euro per jaar, Snipvrienden doneren 100 euro. Boezemvrienden zijn er ook, vijf stuks: die betalen 1.500 euro per jaar.

Het geheim van het Heerenlogement? Het gebouw, denkt Holst: 'Lekker knus en kneuterig; het is al minstens vijftig jaar in gebruik als theater, maar het was vroeger een paardenstal.' De aanwezigheid van een goed restaurant in hetzelfde gebouw werkt ook mee. En uiteraard is er de gemoedelijke sfeer die je krijgt als je afhankelijk bent van liefhebbers.

'Het ziet er heel romantisch uit, zo'n theater dat helemaal op vrijwilligers draait', zegt Holst, 'maar het is natuurlijk wel droevig dat gemeenten nauwelijks geld meer wensen uit te trekken voor cultuur. We hebben de afgelopen jaren behoorlijk veel last gehad van de recessie. Als we volgend jaar niet meer betalende bezoekers krijgen, weet ik niet hoe we het nog moeten redden. Ik wil de kwaliteit overeind houden. En ik zou graag de artiesten beter betalen. Want de artiest is uiteindelijk de klos.' WdR

b 120 voorstellingen per jaar.

b Maximale bezetting: 125.

b 12- tot 13 duizend bezoekers per jaar.

b In dienst: 1 technicus, 1 fulltimer en 1 parttimer op kantoor, Boom zelf is voor 15 uur in dienst.

b Vrijwilligers: ongeveer 80.

b Theater Bouwkunde organiseert jaarlijks Het Tuinfeest, een poëziefestival in en rond de tuinen van de binnenstad. Met alle belangrijke dichters van Nederland.

b Voorstellingen in het nieuwe seizoen: Motregenvariaties (Olga Zuiderhoek en Ria Eimers), The Sunshine Show (Esther Scheldwacht), Thomas van Luyn, Beppe Costa, Debbie Petter, De Nieuw Amsterdam en vele anderen.

Staand op een bierkrat

'Ik hou heel erg van het theaternomadebestaan, voort, voort, maar bij de kleine theaters overvalt me altijd de behoefte: hier zou ik wel een paar weken willen blijven. Staand op een bierkrat voor wat toegestroomd volk. Het directe contact met het publiek. Lekker dicht erop. Ook meer ruimte voor de fluisterkant der dingen, de gevoelige nuance, subtiliteit. Soms lijkt succes in een klein theater meer waard dan in een groot theater, omdat het echter is. Een groot publiek drijft al gauw op hype en massahysterie, dat zul je in de kleine theaters niet tegenkomen.'

Werd in de 16de eeuw gebouwd als paardenstal; in de 20ste eeuw verbouwd tot theater.

Heeft, inclusief balkon, ruimte voor 130 stoelen.

Slogan: 'Klein podium voor grote artiesten'.

Bitterballen na de voorstelling.

Komend seizoen: Sander van Opzeeland, Eric Vloeimans, Eva Crutzen, Collegium Utrecht.

Broeierig Beusichem