Tee & Vee

Ik geloof dat je alleen in landen die erg in ontwikkeling zijn, zoals dat heet, van die lange spijbelperiodes hebt. De zoon moet dan voor drie maanden de vader helpen omdat de lama's van ene vlakte naar de andere moeten worden gebracht, en pas als dat gebeurd is en de suikerriet-oogst binnen is, kan er weer aan rekenen en proefwerken worden gedacht.

Ook de televisiemensen uit rijke landen als Nederland luisteren naar de roep van de natuur; ze trekken eropuit, naar hun huisjes in Frankrijk en Noord-Italië, waar ze een kleine boomgaard onderhouden, samen met het leuke mannetje dat de rest van het jaar de tuin bijhoudt. Maar het belangrijkste is dat ze zich kunnen opladen, dat hun creatieve vermogens weer op peil worden gebracht. De oogst der gedachten, dat werk. Want televisie maken is slopend. Dat hoor je nooit uit de mond van bakkers of advocaten, maar altijd van televisiemensen. Zij kunnen het weten, en de rest van Nederland blijft niets anders over dan ze op hun woord te geloven.

Het is inderdaad zwaar, maar het heeft minder met het eigenlijke werk te maken dan met het gedoe eromheen. Sinds een jaar maken Anil Ramdas en ik een tweewekelijks programma voor de VPRO, en verdomd, begin april begonnen wij ook al uit te zien naar het einde van het seizoen. Die integratie loopt griezelig gesmeerd. Zo dadelijk hoor ik mezelf nog op hoge toon een secretaresse eisen.

Net de laatste aflevering opgenomen van voor de zomer, en wij zegen na afloop terneder alsof we maanden hadden doorgebracht op een olieplatform. Wat is dat? Ik bedoel, je gaat op een stoel zitten, kijkt in de camera, en zegt hardop wat je bedacht had of wat je ter plekke te binnen schiet. In dat laatste geval is het spontaan, en dat staat hoog aangeschreven bij de tv: hoe minder je voorbereidt, des te tevredener de mensen zijn, dus waar komt in godsnaam die uitputting vandaan?

Die komt van de zenuwen. Het moet mogelijk zijn een tv- programma te maken zoals een huisschilder een kozijn verft en een dierenarts een hond een spuitje geeft: heel precies en vakkundig, maar zonder die hocus-pocus van attentie, cameramensen klaar, geluid, licht, NU. En dan smeert dus de schilder met bibberende hand het eerste likje gebroken wit op het hout.

Het is de droom van veel reizigers het vliegtuig te nemen op dezelfde ongecompliceerde manier waarmee je in een bus stapt. Het zou moeten kunnen, in Amerika zijn ze al een eind op weg, maar meestal overheerst op vliegvelden toch die bijna sacrale sfeer alsof er niet gevlogen gaat worden, maar er een complete Verrijzenis op het programma staat. Daar zijn ook die idiote inchecktijden voor, en dat gehannes met al die tickets en pasjes; ze vormen deel van het ritueel, de mensen mochten eens denken dat ze gewoon met een bus vertrekken.

Hetzelfde verhaal geldt voor de televisie. Waarom kan het niet net zo onprententieus worden aangepakt als radio of een artikel in de krant? Waarom wordt er net zo lang geschminkt, gefrummeld, gerestyled en verschoven totdat zelfs de koelste kikker een brok in zijn keel begint te voelen? De mensen op de vloer zeggen nog dat je je vooral niet zenuwachtig moet maken, ontspan, ontspan, en vervolgens loopt iedereen erbij als die stewardess die met een alarmerend beheerste stem de vliegtuigpassagiers moet voorbereiden op een noodlanding. Er is geen, ik herhaal GEEN reden tot paniek. Nu, dan weet je het wel.

Al dat gefladder en gezenuw is overigens geen bijzaak die je met evenveel recht achterwege kunt laten. Ik raak er steeds meer van overtuigd dat het de kern uitmaakt van het televisiewerk. Spanning. Psycho-terreur. De nervositeit vóór de opnames, de coke-achtige alertheid tijdens, en de hysterische ontlading daarna. Het belangrijkste is dat deze cyclus volledig wordt doorlopen. De vraag waartoe en met wel doel is al veel minder interessant. En kan het niet wat minder? Nee.

Waarom lopen balletdansers niet gewoon naar elkaar toe, zoals de ene hondenbezitter de andere passeert in het park? Omdat het ballet is. Haal je de franje weg, dan hou je niets over. Waarom doen ze allemaal zo opgewonden bij de tv? Omdat het anders verdacht veel op radio gaat lijken.

Tv is geen gewoon medium, geen neutrale informatiedrager, omdat het middel zelf telkens het doel dreigt te worden. Niet wát je op de tv doet, maar dát je op de tv bent, is hetgeen uiteindelijk blijft hangen in het geheugen van de mensen.

Er gaat een ongehoorde belofte uit van de camera, waar de andere media niet aan kunnen tippen: dat je jezelf kunt aanschouwen zoals een ander je ziet. Dat het mogelijk is je eigen achterhoofd in beeld te krijgen. De droom van Narcissus, de droom van Ken U Zelf, eindelijk bewaarheid.

In de film speel je een rol, in een toneelstuk word je door anderen bekeken, maar op de tv lijk je sprekend op jezelf, al ben je tegelijkertijd toch weer anders. Want naast je gewone, alledaagse ik blijkt er ook nog zoiets te bestaan als een publieke persona, of, erger nog, een tv-persoonlijkheid.

Die is bijna niet van echt te onderscheiden, en soms lijkt die zelfs echter dan de schim die 's ochtends uit zijn bed kruipt om koffie te zetten. Een fascinerend fenomeen, en tegelijkertijd een open uitnodiging tot bevrediging van alle mogelijke narcistische behoeftes: ik bedoel dit niet grappig of raillerend, maar zo feitelijk als het is. Ecce homo, zie de mens - dat is het standpunt van God en heel onthechte cultuurfilosofen. Maar naar jezelf kijken - ja, daar beginnen al meteen heel wat meer ogen te twinkelen.

In die zin is televisiewerk een niet ongevaarlijk psycho-experiment, waarbij een verdubbeling van de persoonlijkheid optreedt. De meeste psychiaters zien dat met argusogen aan, en terecht.

Ik kan me goed herinneren dat ik in het begin van het zogenaamde winterseizoen (oktober, de tv-kalender staat los van de gewone gang van zaken) mijzelf op de tv zag, dat wil zeggen: een monter mannetje dat boordevol meningen zat, en op de gekste momenten begon te glimlachen. Nu is dat nog tot daar aan toe, maar het bleek onmogelijk enig verband te leggen tussen deze kekke persoonlijkheid en de man die ik toen was, depressief, verfomfaaid en het leven moe.

Als dat opgewekte type bestond, moest ik een vergissing zijn, en omgekeerd: afijn, ik snapte wel waar de zenuwen vandaan kwamen, en waarom ze bij de tv niet langer dan vier maanden achter elkaar werken, net zo lang dus als de duur van een gemiddelde opname in een der klinieken voor de geestelijke volksgezondheid.

Nu is alles licht en vrolijk, de zomervakantie is begonnen, en in de tussentijd heb ik vrede gesloten met mijn televisie-zelf. Natuurlijk denk ik van de weeromstuit: o, je hebt je al zo aangepast dat je je hebt neergelegd bij die sociaal geaccepteerde vorm van schizofrenie. Nou, dat schiet lekker op, je gaat er nog eens helemaal bij horen.

Dat genavelstaar verklaart ook de gechoqueerdheid die tv-mensen aan de dag leggen als je zegt dat ze een gewoon beroep hebben. Beroep? Beproeving zal je bedoelen. Ze hebben net een reisje ondernomen naar de achterkant van hun ziel; een seizoen lang stonden ze oog in oog met de grootste vijand die zich denken laat: zichzelf.

Nu krijgen we dus heel lang vrij, en wie zegt dat dat overdreven is, begrijpt niets van het artiestenleven.