Tbs’ers spelen in theaterstuk met buurtbewoners: ‘Dan hoor ik geen stemmen in mijn hoofd’

Uitbundig dansen de twaalf mannen en vrouwen in fel gele, blauwe, rode en groene pakken op het podium. ‘Ik ben ’m een keer met een scooter naar Duitsland gepeerd’, zegt een van hen. Een ander: ‘En dan komen de psychoses, o nee, de psychoses.’ De toeschouwer breekt ondertussen zijn hoofd: wie van deze acteurs is een tbs’er, en wie is een buurtbewoner of hulpverlener?

Zes patiënten van de Utrechtse Van der Hoeven Kliniek, vier buurtbewoners en twee hulpverleners vormen de cast van Reflections I do(n’t) need you, een voorstelling gebaseerd op de Griekse mythe van Echo en Narcissus. Deze week speelden zij voor het eerst een voorproefje ervan buiten de muren van de tbs-kliniek. Tijdens het Nederlands Film Festival, voor de premièrevertoning van de documentaire Rusteloze Zielen – scènes uit de tbs. Daarin legt documentairemaakster Ingrid Kamerling vast hoe de patiënten in de tbs-kliniek het theatermaken ervaren.

‘De deelnemers zijn tbs’ers die al enige tijd op verlof gaan’, legt initiatiefnemer Fons Diepenmaat uit, theaterdocent van de Van der Hoeven Kliniek. ‘Ze zijn er dus al aan gewend om buiten de muren te zijn. Wij garanderen dat de voorstelling veilig is.’

Psychische stoornis

Alleen na het plegen van een zwaar delict waarin een psychische stoornis een rol heeft gespeeld, wordt iemand patiënt in de Van der Hoeven Kliniek. De rechter heeft hen een terbeschikkingstelling (tbs) opgelegd, met een bevel tot dwangverpleging. In het theaterstuk en in de film laten de patiënten zien dat zij meer zijn dan alleen de pleger van een ernstig misdrijf.

‘Ik zat 28 jaar van mijn leven in het gevang, ik heb een engel en een duivel in me’, zegt een tbs’er in de documentaire over zichzelf - hij is van achteren gefilmd. Een andere patiënt, eveneens onherkenbaar in beeld gebracht, vertelt dat ze van slachtoffer van misbruik dader is geworden. Ze heeft een mes gepakt - dat is wat ze over haar delict zegt.

De deelnemende patiënten zijn na de première zwaar onder de indruk. Ze mogen niet worden bevraagd door de pers, vanwege hun privacy en de druk die er met de voorstelling al op hun rust. Diepenmaat hoort hoe ze elkaar na afloop complimenten geven.

Buiten de muren

Al eerder speelden tbs’ers en medewerkers toneel met elkaar in tbs-instellingen. Maar dan bleef zo’n voorstelling binnen de muren van de zwaarbeveiligde kliniek. ‘Van de toeschouwers daar, onder wie bijvoorbeeld ook medewerkers van het ministerie van Justitie, kregen we na afloop vaak te horen: dit zouden mensen buiten de muren ook moeten zien’, vertelt Diepenmaat. ‘Bij tbs’ers gaat het bijna altijd om hun delict. Met theater kun je ook laten zien wat deze mensen bezielt.’ Daarom besloot de theaterdocent om een voorstelling te maken met tbs’ers, die zou gaan toeren langs de Nederlandse theaters.

Documentairemaker Kamerling, die een film wilde maken binnen een tbs-kliniek, wilde het proces van repeteren en toeren vastleggen. Zo gingen de theaterdocenten van start met een cast van aanvankelijk in totaal veertig tbs’ers, buurtbewoners en medewerkers. Tot corona roet in het eten gooide. Daarna werden de repetities voortgezet met een flink afgeslankte groep.

‘Een indringende ervaring’, vertelt een deelnemende buurtbewoner die de premièrevoorstelling bijwoont – helaas viel zij af toen de groep werd ingedikt. Een bijzondere kans om eens binnen de muren van de kliniek te komen en de bewoners ervan te leren kennen. Maar aanvankelijk was er ook schroom: dit zijn toch de gevaarlijkst denkbare mensen? Maar het ijs was snel gebroken.

Geen incidenten

‘Er zijn geen incidenten geweest’, verzekert Diepenmaat. ‘Deelname is voor de patiënten ook pittig, het is niet alleen lol. Als ze zich opgeven om mee te doen, is het de bedoeling dat ze dan ook naar alle repetities komen, ook als ze er even niet voor in de stemming zijn.’

Het theatermaken doet de patiënten goed. In de documentaire vertelt een deelnemer dat de stemmen in haar hoofd stoppen, als ze bezig is met repeteren. Het geeft haar rust. Dat lijkt ook de uitkomst te worden van het wetenschappelijk onderzoek naar de effecten van deelname van de patiënten aan de voorstelling, zegt Diepenmaat. ‘Dat dit zou kunnen bijdragen aan hun terugkeer in de samenleving. Ze leren beter praten over gevoelens, het maakt ze sterker en geeft zelfvertrouwen.’

Daarbij kunnen zij met deze voorstelling laten zien dat tbs’ers zeker niet altijd die tikkende tijdbommen hoeven te zijn waarvoor zij worden gehouden. Diepenmaat is nu in gesprek met een aantal theaters in het land die interesse hebben om de voorstelling een podium te geven. In die gesprekken ontmoet de theaterdocent een mengeling van angst en nieuwsgierigheid, vanwege de achtergrond van deze acteurs.

Die spanning was er ook bij de medewerkers van de Utrechtse Rembrandtbioscoop waar de première plaatsvond. Hebben ze opeens zestien tbs’ers in hun pand – op toneel en in het publiek – en moeten intussen ook nog de strenge coronamaatregelen handhaven.

‘We kregen op het hart gedrukt dat de spelers handschoenen moesten dragen en op het toneel de anderhalve meter afstand strikt moesten aanhouden, anders zou de voorstelling worden gestopt,’ vertelt de theaterdocent. ‘Op een relatief ondiep podium in een bioscoop wordt het dan statischer dan we eigenlijk willen. Maar na afloop waren we allemaal ontzettend trots.’

Rusteloze Zielen is te zien op dinsdag 6 oktober om 22.35 uur, NPO 2.