Syriër kan niet illegaal én vluchteling zijn

Een Syrische vader die oorlogsgeweld ontvlucht, moet eerst de wet overtreden - namelijk illegaal de grens oversteken - voordat hij kan doen waar hij op basis van internationale verdragen recht op heeft: asiel zoeken. Deze paradoxale toestand leidt tot verkeerde informatie in de krant. Dinsdag werd een foto getoond van een man die zichtbaar opgelucht met zijn dochtertjes op het strand van Lesbos uitrustte. In het fotobijschrift heette hij 'een vluchteling'. In het intro erboven behoorde hij daarentegen tot de categorie 'illegale migranten', die 'door de buitengrens van Europa zijn geglipt'.

'Illegale immigranten'

De term 'illegale migranten' is niet goed. Vluchtelingen die asiel zoeken worden ermee uitgesloten. Het woord illegaal is immers onverenigbaar met vluchtelingen en asielzoekers. Iedereen heeft het recht bescherming te vragen. Of die wordt verleend, is een tweede, maar illegale asielzoekers of vluchtelingen bestaan niet.

Hetzelfde geldt voor 'illegalen', ook zo'n woord dat blijft opduiken in de krant: '25 illegalen aan boord zeiljacht IJmuiden' (kop 17 augustus), 'Een stroom illegalen die naar Engeland willen (sic), verwacht niemand in de Hoek van Holland' (intro 24 augustus). Mensen kunnen niet onwettig zijn. Ze kunnen wel onwettige dingen doen, zoals illegaal de grens overschrijden of zonder geldige verblijfspapieren in een land bivakkeren. De handeling kan illegaal zijn, de mens niet.

Om die reden hebben vooraanstaande buitenlandse media, zoals het Amerikaanse persbureau AP, het woord illegaal in relatie tot personen in de ban gedaan: het is onzorgvuldig. Daarnaast speelt de negatieve bijklank een rol. Het criminaliseert en ontmenselijkt migranten, vinden mensenrechtenorganisaties, die gehoor vonden bij kranten als The Guardian en de LA Times (over de alternatieven straks meer).

Verwarrende definiëring

Vorige week pleitte ik op deze plek voor zorgvuldiger taalgebruik in het migratiedebat. De definiëring in de krant is nochtans een warboel. De redactie zou er goed aan doen een aantal begrippen op te nemen in het Stijlboek opdat de lijn voor de lezer helder is. Dat was nogal gratuit, vonden sommige redacteuren, want vaak wéten we niet waarom mensen naar Europa komen. Ontvluchten ze oorlogsgeweld, worden ze politiek vervolgd of hopen ze elders op een beter bestaan en werk? 'Als ik het niet weet, omdat ik niet het hele verhaal ken, denk ik dat ik ze maar gewoon mensen noem', schreef een verslaggeefster van Channel 4 afgelopen week met bezwaard gemoed.

Een individuele journalist mag dat beslissen, een krant kan daar niet mee uit de voeten. Hieronder doe ik een aanzet, in het volle besef dat termen niet allesomvattend zijn, dat taal verandert en woorden van kleur verschieten - zeker in zo'n gevoelig debat als deze.

De krant kan in een internationale context over vluchtelingen spreken als duidelijk is dat een meerderheid een oorlogssituatie ontvlucht, zoals in Syrië. Een vluchteling is iemand die 'vanwege een gegronde vrees voor vervolging wegens zijn ras, godsdienst, nationaliteit, het behoren tot een bepaalde sociale groep of zijn politieke overtuiging' zich buiten zijn land bevindt en bescherming nodig heeft. Het VN-Vluchtelingenverdrag bepaalt dat mensen niet mogen worden teruggestuurd naar een land waar ze gegronde redenen hebben om te vrezen voor vervolging. Dat geldt ook voor mensen die geen aanspraak op een vluchtelingenstatus kunnen maken, maar uit een oorlogszone komen.

'Migranten' als oplossing?

Als redelijkerwijs kan worden vermoed dat de groep niet alleen uit vluchtelingen, maar ook uit arbeidsmigranten (of economische migranten) bestaat, dient de krant dit te benoemen. Journalisten moeten zo specifiek mogelijk zijn, maar soms is het handig een overkoepelende term te gebruiken. Zeker in koppen en intro's, waar de ruimte beperkt is. Met het woord migranten - mensen die zich geografisch verplaatsen - zit de krant goed. Een vluchteling is altijd een migrant, maar een migrant is niet altijd een vluchteling. Het omvat ook arbeidsmigranten. Economische vluchtelingen bestaan noch in het nationale asielrecht noch in internationale verdragen. De term draagt alleen maar bij aan de verwarring.

Overigens heeft Al Jazeera het woord migrant alweer van de hand gedaan, omdat het zich ontwikkelde tot 'een instrument dat ontmenselijkt en afstand creëert'. Zo besmet is het begrip in de Nederlandse context (nog) niet, maar enige distantie ligt er onmiskenbaar in besloten. Logisch voor een koepelterm. Als het even kan is het secuurder te spreken van vluchtelingen en andere migranten.

Eenmaal in Nederland is iemand pas weer vluchteling wanneer hij of zij de asielprocedure met goed gevolg heeft doorlopen en daarmee de status van vluchteling heeft verkregen. Zijn motieven om te vluchten zijn met andere woorden erkend. Tot die tijd heet een oorspronkelijke vluchteling asielzoeker. Deze benadering is weliswaar juridisch, maar de krant kan die het beste volgen om verwarring te voorkomen.

Watertaal

Voor mensen die geen verblijfsrecht hebben, zijn verschillende termen in omloop, waaronder het vermaledijde illegalen. Wetenschappers spreken al jaren over 'irreguliere migranten', maar dat klinkt in de krant nogal academisch. 'Ongedocumenteerde' of 'papierloze' migranten zijn geen accurate alternatieven, omdat migranten soms wel documenten hebben, alleen niet de vereiste. 'Vreemdelingen zonder juiste papieren', of 'migranten zonder verblijfsrecht' is beter.

Citaten zijn natuurlijk uitgezonderd. Als een politicus over 'illegalen' spreekt, citeert een journalist dat woord. En uiteraard hangt de woordkeuze samen met het perspectief en de context: een uitgeprocedeerde asielzoeker kan zichzelf een politiek vluchteling noemen.

Tot slot nog een opmerking. Lezers voelen zich ongemakkelijk bij een tsunami aan watertaal. Zinnen met 'vluchtelingengolven', 'stromen illegalen', 'overspoelen' en 'indammen' lijken niet waardevrij. Wees zuinig met watertaal.