Succes, schandaal, Schwab

Hij was groot en blond, had blauwe ogen, constant een rood hoofd en droeg altijd een zwart leren jack waarin hij weg kon duiken. Als je tegen hem sprak, keek hij je niet aan - alsof hij zich geneerde op aarde rond te lopen. De Oostenrijkse toneelschrijver Werner Schwab heeft het hier dan ook niet lang volgehouden: in de nacht van 31 december 1993 op 1 januari 1994 overleed hij in zijn slaap, op 35-jarige leeftijd. Oorzaak: een hartstilstand. Reden: een door drank verwoest leven.

Werner Schwab was in 1993 een paar keer op bezoek in Nederland om in Amsterdam bij theatergroep De Trust de premières van zijn destijds razend populaire toneelstukken bij te wonen. Onder de verzamelnaam 'De Faecaliën Drama's' speelde het gezelschap in regie van Theu Boermans stukken als OVERGEWICHT, onbelangrijk: VORMELOOS en De Presidentes en Volksvernietiging, of mijn lever is zinloos of Mijn Hondemond.

Tijdens Schwabs bezoeken aan De Trust hield iedereen zijn adem in, en zijn hart vast. Hij was in die tijd volkomen onaangepast, zat 's morgens al flink aan de wodka. Toen ik hem in april 1993 een dag mocht volgen tijdens zijn verblijf in Amsterdam, resulteerde dat in een van de merkwaardigste interviews die ik ooit heb meegemaakt. In de lobby van het hotel kwam er nauwelijks een woord uit, en tijdens een wandeling over de gracht moest hij af en toe over een brugreling hangen om de wodka van die dag eruit te kotsen.

Pas in de foyer van het theater, waar ook Theu Boermans en vertaler Tom Kleijn zich bij hem voegden, kwam het met horten en stoten tot een soort gesprek. Over toneel, over geweld, over de oorlog in Joegoslavië die hem toen zeer bezighield. Veertig kilometer van zijn woonplaats vandaan werd die oorlog gevoerd, en hij zei daarover: 'De oorlog legitimeert alle geweld, alle verkrachtingen, alle doden. Geen vooruitgang meer, geen beschaving. Misschien moet alles weg voordat we opnieuw kunnen beginnen'.

Toen hij uiteindelijk 's avonds de Trust-versie van OVERGEWICHT, onbelangrijk: VORMELOOS zag, kwam hij tot rust en werd hij voor even gelukkig. Na afloop voegde hij zich schuchter bij de spelers en complimenteerde hen simpel door een paar keer het woord Super! te roepen. Daarna zakte hij weer weg in de drank. Acht maanden later zou hij zich op oudejaarsavond dood drinken. Tijdens Schwabs bezoek aan Amsterdam verzuchtte Theu Boermans: 'Ja, dat is toch echt Duits, dat rabiate, dat destructieve. Hij is de intellectuele tegenhanger van de skinhead - diezelfde woede, maar hij kan die woede alleen op zichzelf richten.'

De toneelstukken van Schwab waren begin jaren negentig een sensatie in het Duitstalige theater, en werden ook elders in Europa veel gespeeld. Niet in de laatste plaats omdat ze altijd wel voor een schandaal zorgden. Door een ongewone combinatie van rauwheid (vol van dreigend geweld, stront, pis, bloed, verkrachting, seksuele onderdrukking en misbruik) en een bijna kunstmatige, artificiële taal (de taal van gestoorde ambtenaren en filosofen, doortrokken van religie en aardse poëzie) werd zijn toneelwerk als grensverleggend en vernieuwend beschouwd.

Citaat uit Overgewicht: 'Er wordt teveel geslagen op deze wereld. Het menselijk zielslandschap wordt voortdurend in haar avondrood getrapt. De liefde tot de mensen stapt veel te vaak in een trein die een verkeerd land binnen rijdt. De menselijke samenleving wordt veel te veel geslagen door de menselijke samenleving.'

Citaat uit De Presidentes: 'Het leven laat toch velerlei afgronddiepe bloesems in dit tranendal ontluiken.'

Schwabs toneelstukken zijn in wezen volksstukken, en gaan over gewone mensen van de straat. Maar zonder de romantiek van het volkstoneel waarin dat volkse juist wordt omarmd en verheerlijkt, en de gewone man zich verheft en een podium krijgt. Integendeel: Schwabs personages zijn even meelijwekkend als weerzinwekkend in hun afgestompte bekrompenheid. Ze treffen elkaar in pastorieën, wachtlokalen, kantines en in het dorpscafé. Waar ze bier drinken en worst vreten om daarna alles weer uit te schijten - beschaafder kan het in dit geval niet worden gezegd. En Schwab gaat nog een stapje verder: aan het eind van Overgewicht en De Presidentes worden ongewenste individuen opgevreten, en liggen er bloederige lijken op het toneel. Eerst moet alles vernietigd worden, dan pas kan er weer iets moois en zuivers en reins groeien - kannibalisme uit woede, afgrijzen, jaloezie.

In afwachting van het allesvernietigende had Schwab zichzelf intussen teruggetrokken uit het stadse leven in Graz om afgezonderd te gaan leven in de bossen in het zuiden van Oostenrijk. Daar schreef hij als een bezetene toneelstukken en leefde zich als beeldend kunstenaar uit in het creëren van sculpturen, onder meer gemaakt van half vergane koeienkoppen.

Werner Schwab - de mensenhater. De voedingsbodem voor zijn haat tegen de mensheid en het leven moet zijn ontstaan in zijn vroege jeugd. Zijn vader verliet het gezin, zomaar, en zijn moeder gaf de jonge Werner daarvan min of meer de schuld. Om de kost te verdienen moest zij van 's morgens vroeg tot laat in de avond de huizen van de gegoede burgers van Graz schoonmaken. Werner bracht de dagen alleen door, in de kelder van het huis; als hij naar buiten keek, zag hij alleen maar de benen van langslopende voorbijgangers. Bovendien was zijn moeder niet in de kerk getrouwd, in die tijd in Oostenrijk een doodzonde, waardoor zij ook nog eens dacht dat haar ellende de straf van god was. Zoiets maakt de geest van een gevoelig kind verwrongen. Het heeft de theaterkunst in ieder geval een aantal opmerkelijke toneelstukken opgeleverd.

Theu Boermans en zijn vertaler Tom Kleijn, die ook toen al vaak voorstellingen in Duitsland bezochten, vielen onmiddellijk voor Schwab en introduceerde hem in het Nederlandse theater. De eerste kennismaking werd OVERGEWICHT, onbelangrijk: VORMELOOS. Het decor waarin dat stuk zich afspeelt, wordt door Schwab zelf als volgt omschreven: 'De gelagkamer van een café, dat iets tussen kroeg, snackbar en plattelandspension verbeeldt. Links een jukebox, rechts een tapkast. Aan de muur hangen vergeelde foto's van boksers, voetballers, halfnaakte meisjes en honden; in de hoek een splinternieuw gokapparaat'. De personages die hierin samenkomen, zijn allemaal grotesk gekleed en vertonen exuberant gedrag. Uit de jukebox klinkt voordurend de schlager Du van Peter Maffay.

Boermans regisseerde in deze zwartgallige komedie met als ondertitel Een Europees Avondmaal onder meer Anneke Blok, Rik Launspach en Marieke Heebink. De voorstelling, toen nog gespeeld in een voormalig zwembad in de Amsterdamse binnenstad dat door De Trust min of meer was gekraakt, werd een hype. Iedere avond stond een lange rij voor de kassa van het theater in de hoop alsnog een kaartje te kunnen bemachtigen.

Zelf zag ik de voorstelling zes keer, hoogst ongebruikelijk voor een criticus. Bij die zesde keer zei een van de actrices voor aanvang: 'Kom de volgende keer maar gewoon bij ons op het podium in het café zitten, dat scheelt weer een stoel in de zaal.'

Werner Schnwab was nieuw, confronterend, schaamteloos over de top en schmierend, maar ook diep in de verrotting doordringend, en eigenlijk ook ten diepste ontroerend.

Na die stormachtige entree begin jaren negentig, werden zijn stukken in Duitsland regelmatig opgevoerd, maar in Nederland nauwelijks nog. Postuum verschenen maar liefst zes nieuwe, lijvige taalstukken, die veelal onaangeroerd in de toneelbibliotheek bleven staan. De reeks De Faecaliëndrama's was kennelijk zo allesomvattend en overweldigend geweest, dat het misschien ook wel genoeg was.

Nu, na achttien jaar, komt De Presidentes terug, met dezelfde actrices en regisseur als toen: Myranda Jongeling, Anneke Blok, Marisa van Eyle en Theu Boermans. Het is Schwabs meest toegankelijke stuk, omdat de drie volksvrouwen die aan de keukentafel over een beter bestaan fantaseren, herkenbaar zijn en hun gemijmer van alle tijden is.

Het initiatief om het stuk weer op te pakken, kwam van de drie actrices zelf. Destijds waren ze eigenlijk nog te jong voor hun personages, en ze wisten niet eens precies in wat voor stuk ze eigenlijk stonden, zo anders was het en tijdens de repetities toen hebben ze menig crisis moeten doorstaan. Maar nu zijn ze er klaar voor. Na al die jaren zijn ze sadder and wiser; nu kunnen accenten worden gelegd, klemtonen geplaatst, diepere lagen worden aangeboord.

Ze hebben intussen ook ervaren dat Schwab allesbehalve tijdgebonden is. Of zoals Jongeling het zegt: 'Het ongenoegen van de vrouwen die wij spelen, hebben ze aan zichzelf te danken. Dat maakt het interessant, zeker ook in deze tijd waarin iedereen als vanzelfsprekend recht op geluk denkt te hebben.'

Boermans wil bovendien laten zien dat Schwab niet alleen wil shockeren, maar dat hij ondanks alles ook mededogen heeft met de onvolmaaktheid van zijn personages, met de onvolmaaktheid van het leven.

Op het titelblad van Volksvernietiging staat: 'Aan mijzelf opgedragen, de auteur, de grootschalige leugenaar'. En het stuk eindigt met de verzuchting van Hermann, Schwabs alter-ego: 'Alles wat gestorven is, is altijd alleen van mij. Al het dode ben ik, ik...ik'. Tijdens dat bewuste interview in april 1993 mompelde hij dat hij misschien nog maar drie, vier jaar te leven had en dat het dan goed was. Hij hield geen woord: het werden acht maanden. Schwabs laatste stuk, dat bij bij zijn leven verscheen, had als titel: Eindelijk dood, eindelijk geen lucht meer.

De Presidentes van Werner Schwab door het Derde Bedrijf, regie Theu Boermans, première 4 oktober in Compagnietheater Amsterdam, tournee t/m 8 december. www.hetderdebedrijf.nl

-------------------------------------

Schwab in het Fries

Geheel toevallig besloot ook het Friese theatergezelschap Tryater De Presidentes uit de kast te halen en de komende maanden in de eigen regio en in het Fries te gaan spelen. De Presidintes - In keukentafelkomeedzje mei in grimmitich rantsje. Ofwel: een keukentafelkomedie met een grimmig randje. De vertaling werd gemaakt door Bouke Oldenhof en Jos van Kan regisseert drie Friese actrices.

Première 7 oktober in theater Tryater, Leeuwarden. www.tryater.nl

undefined