'Stel nu dat die brief nooit was aangekomen'

'Er ontwikkelde zich een levendige correspondentie tussen die twee mensen in hun eigen geïsoleerde wereld. Hij leefde in een soort hut boven in een boom, zij in een gevangenis, ze kenden elkaar niet, maar de briefwisseling veranderde hun beider leven. Toen ik ervan hoorde, vroeg ik mij af wat er zou gebeuren als die brieven niet hun bestemming hadden bereikt. Dan zou hun leven heel anders zijn verlopen, juist omdat ze zo'n gevolg hadden doordat ze wél aankwamen en beantwoord werden.'

Dit gegeven was uitgangspunt voor Central do Brasil, Salles' derde en inmiddels veelvuldig bekroonde speelfilm, de enige potentiële kandidaat voor de 'niet-Engelstalige' Oscar, als men in Hollywood denkt dat La vita è bella van Roberto Benigni al genoeg prijzen heeft gehad. Het schrijven van brieven heeft in Central do Brasil verschillende betekenissen.

Salles had altijd de uitspraak onthouden van zijn oudere collega en leermeester Alberto Cavalcanti, die zei: 'Maak nooit een film over een postkantoor. Maak een film over een brief, die kan het hele systeem van ''de post'' uitdrukken.'

Brievenschrijvers, zoals de vrouw Dora in Central do Brasil, zijn een niet ongewoon verschijnsel in een Derde- Wereldland en je komt ze ook tegen in films uit die landen. Salles: 'De Chinese film The Story of Qiu Ju van Zhang Yimou en de Indiase Salaam Bombay! van Mira Nair zijn twee voorbeelden die me meteen te binnen schieten. Omdat ik veel in Europa en de Verenigde Saten heb geleefd en dat nog steeds doe, weet ik dat jullie je dat niet zo goed realiseren. Ik weet dat Brazilië niet altijd als Derde-Wereldland wordt beschouwd, maar dat is het natuurlijk wel - een beetje, of misschien helemaal. Wij noemen ons land wel eens Belindia, een samentrekking van België en India.

'Op school wordt kinderen altijd ingestampt dat Brazilië het land van de toekomst is. Maar omdat veel van die toekomst leeg is, heerst er raar genoeg een soort nostalgie met betrekking tot die toekomst die nooit heeft bestaan en misschien wel nooit zal bestaan. In de film zie je zo'n stadje als in een decor van The Truman Show: allemaal gelijke, onpersoonlijke huizen en straatjes, in the middle of nowhere. Een toekomst van niets.

'Jarenlang zijn we gemarteld door de militairen, de neo-liberale eerste vrije gekozen regering viel door corruptie. Nu overheerst een zoeken naar onze identiteit. ''Wie zijn we?'' en ''Waar gaan we heen?'' zijn momenteel de belangrijkste vragen waar de mensen zich mee bezig houden. Ik denk dat we op het punt zijn gekomen dat we echt naar een verandering op zoek zijn. Er is een echt verlangen naar verandering en dat zie je weerspiegeld in Central do Brasil en andere actuele Braziliaanse films.'

Terug naar die brieven. Toen Salles bij het Centraal Station van Rio de Janeiro de kiosk neerzette met zijn hoofdrolspeelser Fernanda Montenegro als brievenschrijfster kwamen er mensen op af die niet wisten dat het voor een film was. Salles liet de camera draaien: wat sommige van die mensen in de film zeggen is niet ingestudeerd. Maar hoezeer het brievenschrijven ook een element uit de werkelijkheid is, er is ook een diepere, metaforische betekenis.

Salles: 'De brievenschrijfster Dora gebruikt haar vermogen om één real te vragen voor het schrijven en nog één om de brief te versturen. Maar ze gooit veel brieven weg, omdat zij zich niet interesseert voor anderen. Zij is onverschillig en cynisch, natuurlijk ook door haar verleden. Zij heeft geen enkel verlangen meer, naar wat voor toekomst ook.

'In het begin van de film zien we alles door haar ogen. Dat druk ik ook uit in de kleuren en het geluid. Wanneer zij op reis gaat, gaat ze genuanceerder denken en de film krijgt een nieuw kleurenpalet: blauw, groen, oranje. De horizon dringt de film binnen, zoals in het leven van die vrouw. En de chaotische klanken in het begin worden gedempt, de geluiden zijn beter te horen, onderscheiden zich.'

Aan het slot schrijft zij weer een brief, je weet niet of ze die post.

'Nee. Het feit dat de jongen weer, of eindelijk, een familie heeft gevonden, bewijst nog niet dat hij een toekomst heeft. Dat is net zo onzeker als de toekomst van Brazilië. Ik ben het daarom niet eens met degenen die vinden dat de film heel optimistisch is. Voor mij eindigt hij in een vraagteken. Ik ben wel optimistisch, want volgens mij zal ze die brief versturen, maar het zit niet in de film.'

Het succes van Central do Brasil in de Braziliaanse bioscoop, waar hij gemiddeld meer mensen trok dan Titanic, betekent volgens Salles dat wat hij te vertellen heeft goed uitdrukt wat er leeft bij de mensen. De film gaat, letterlijk, ook over het zoeken naar een vader. Walter Salles: 'Een Chileense schrijver heeft een prachtig essay gewijd aan Central do Brasil, waarin hij dat thema betrok op heel Zuid-Amerika. Hij noemt dat een werelddeel dat een vader mist.

De gemiste vader zie je als thema in de hele Zuid-Amerikaanse literatuur. Dat zit geworteld in de historie. Al die landen zijn ooit gekolonialiseerd. De koloniserende vader kwam ergens vandaan gevaren, nam alles wat hij van moeder aarde nodig had en vertrok.

'In de Braziliaanse filmgeschiedenis hebben we de periode van de Cinema Novo gehad. Een van de regisseurs uit die tijd, die nog steeds actief is, Nelson Pereira dos Santos, zei me enthousiast dat ik was teruggekeerd naar de wortels van de Cinema Novo. Een Braziliaanse criticus zag het zo: de Cinema Novo liet de monddode Braziliaan weer spreken, Central do Brasil probeert de mensen door het gesproken woord weer te laten zien. Dat is natuurlijk heel mooi gezegd, het vleit me.

De Cinema Novo bracht veel teweeg, maar de maatschappelijke ontwikkelingen hebben alles vernield. Als mijn film, samen met die andere nieuwe Braziliaanse films, een nieuw elan weerspiegelt, dan zou je kunnen zeggen dat dit te vergelijken is met wat er in het verhaal van Central do Brasil gebeurt: de oude vrouw en de jongen krijgen een nieuwe kans.'