Stedelijk Museum blijft in verwarring achter na vertrek directeur Beatrix Ruf

Directeur Beatrix Ruf maakte in 2015 op zijn minst 437 duizend euro winst in Currentmatters BV, meldde NRC Handelsblad. Dat bedrijf stond echter niet op haar lijst van nevenfuncties in het jaarverslag van het Stedelijk Museum. Plotseling lag daar de vraag of Ruf haar positie als directeur van een van de belangrijkste kunstmusea van Nederland niet had misbruikt voor goedbetaalde adviezen aan particuliere kunstverzamelaars, instituten en bedrijven.

De raad van toezicht, net een maand onder leiding van jurist Ferdinand Grapperhaus (inmiddels beoogd minister van Justitie), deed wat hij moest doen: er werden twee externe onderzoeken gelast. Eén naar de naleving door het museum van de gedragscode voor integer bestuur en toezicht. In het andere wordt gekeken of Ruf is betaald in overeenstemming met de Wet normering topinkomens. Drie dagen later volgde de bekendmaking dat zij opstapt als directeur. Niet bekend is of zij is verzocht om te vertrekken, of dat zij zelf de uitkomst van de onderzoeken niet wilde afwachten.

Mix tussen publieke en particuliere kunstwereld

Heeft de raad van toezicht zitten slapen? De raad wist wie hij binnenhaalde: Ruf is een ster in de internationale kunstwereld en een briljant netwerker. Zij behoort onder veel meer tot de kunstaankoopcommissie van zakenbank Goldman Sachs in Londen en tot de 'kernploeg' van het Franse LUMA museum. Met de vrouw achter dat particuliere museum in oprichting, Maja Hoffmann, werkte zij ook samen in de leiding van de Zwitserse Kunsthalle Zürich, waar zij voor haar verhuizing naar Amsterdam directeur was. Bij hetzelfde museum is Michael Ringier bestuursvoorzitter, bij wiens bedrijf en kunstverzameling Ruf ook adviesfuncties bekleedt.

Natuurlijk hoopte het Stedelijk de vruchten te plukken van die mix tussen de publieke en particuliere kunstwereld. Een groot netwerk is niet uitzonderlijk in de kunsten, zeker nu die steeds minder van subsidies op aankunnen.

De onderzoeken moeten duidelijk maken of de raad van toezicht zich de afgelopen jaren voldoende rekenschap heeft gegeven van de verhoogde risico's op belangenverstrengeling die dit gemengde model met zich meebrengt. Het museum onderschreef immers de principes van goed bestuur en toezicht, opgesteld in de Governance Code Cultuur. Die schrijft maximale transparantie voor, indringende tussentijdse controles en een gedegen uitleg als van de regels wordt afgeweken. En heeft de raad ook voldoende geluisterd naar signalen van medewerkers, zoals de code voorschrijft?

Dominante leider

Er was voor de raad van toezicht voldoende aan de hand om extra alert te zijn. Onder Rufs leiding vertrokken vijf medewerkers, inclusief zakelijk directeur Karin van Gilst. Er werd een nieuwe verbouwing gelast, met een nieuwe architect. Er was vertraging bij dezelfde verbouwing. Instituut Stedelijk Bureau Amsterdam, waar de voorhoede van de kunst werd getoond, werd opgedoekt, een alternatief werd beloofd, maar daar werd nooit meer wat van vernomen.

Er was een omstreden schenking die geen schenking bleek te zijn, er werden vraagtekens gezet bij het lenen van een schilderij van Marlene Dumas uit de collectie van een lid van de raad van toezicht, Rob Defares. Er was buitensporig veel ziekteverzuim onder personeel, vooral door een hoge werkdruk, zo bleek uit het jaarverslag van 2016. Een voor de tentoonstelling over De Stijl geleende Mondriaan, van een kennis van Ruf, bleek vals.

In gesprekken met oud-medewerkers doemt het beeld op van een dominante leider; het was moeilijk om tegen Ruf in te gaan. Kritiek of zorgen bij medewerkers, bijvoorbeeld over de nieuwe collectie-opstelling, moest worden ingediend bij de centrale ondernemingsraad. Daar zou weinig mee zijn gedaan. De raad van toezicht, vertellen zij, hield zich op afstand van medewerkers en leek niet geïnteresseerd in hun bezwaren en gevoelens.

Governance Code Cultuur

Het Stedelijk is niet de enige culturele instelling waar dingen misgaan, blijkt uit een recent onderzoek van Cultuur + Ondernemen, dat de Governance Code Cultuur heeft opgesteld. Veelgemaakte fout, volgens directeur Jo Houben: 'Veel instellingen onderschatten het belang van het tijdig informeren van alle betrokkenen, zoals gemeente, publiek, sponsors, kunstenaars, verzamelaars. Als die niet van jou horen waarom je beslissingen hebt genomen, kun je snel het vertrouwen kwijtraken.' Dat het Stedelijk heeft toegezegd de uitkomst van de onderzoeken openbaar te maken, verheugt Houben. 'Dat gebeurt niet vaak. Terwijl we openheid over dit soort incidenten nodig hebben om van te kunnen leren.'

Rest nog de vraag: is de raad van toezicht wel de aangewezen club om opdracht te geven tot een onderzoek waarin zijn eigen rol ook onder de loep wordt genomen? Volgens Joop Daalmeijer, oud-voorzitter van de Raad voor Cultuur, en betrokken bij het opstellen van de Code, moet de gemeente Amsterdam de opdracht geven. Nu is de gemeente - met 12 miljoen euro per jaar de belangrijkste financier van het zelfstandige museum - slechts betrokken geweest bij de keuze van de onderzoekers.

Mijntje Lückerath, hoogleraar Corporate Governance aan de Tilburg University, wijst nog op het principe van 'pas toe, of leg uit', leidraad voor de Code Cultural Governance. 'Soms is afwijken van de regels van goed bestuur nodig. Een lid van de raad van toezicht dat een werk uitleent voor een tentoonstelling? Soms is het belang van het museum groter dan het feit dat er sprake is van belangenverstrengeling. De kunstwereld zou verschralen als je alles uitsluit. Dan zou je als museumdirecteur niemand meer mogen kennen, en niks meer kunnen lenen.'