Sociaal advocaten, de huisartsen van het recht: ‘Moeten we steeds wachten op een nieuw schandaal?’

De toeslagenaffaire heeft het nog eens pijnlijk blootgelegd: de juridische bijstand voor kwetsbare mensen die al dan niet door de overheid worden ‘vermorzeld’ piept en kraakt. ‘Ik kan toch moeilijk halverwege het traject tegen een cliënt zeggen: zoek het verder zelf maar uit, het geld is op.’

‘De problemen zijn ontstaan toen ik en enkele collega’s in het restaurant om een loonsverhoging vroegen’, zegt een Italiaanse kok heftig gebarend tegen sociaal advocaat Nicole Elias-Boots. ‘Toen gingen ze opeens moeilijk doen over pauzes en gewerkte uren. Ik heb met passie in het restaurant gewerkt, ik wil gewoon hebben waar ik recht op heb.’

De corpulente man doet zijn beklag in het Italiaans op het kantoor van Focus Advocaten in Helmond - een tolk zorgt via de telefoonspeaker voor de vertaling. Hij heeft inmiddels ander werk gevonden, maar zegt nog 151 uur aan loon van zijn oude werkgever te goed te hebben.

Elias hoort zijn soms emotionele betoog rustig aan. Ze stelt vragen en maakt aantekeningen. Heeft hij bewijzen? De Italiaanse man toont een screenshot van de urenregistratie. ‘We gaan ermee aan de slag’, zegt ze. ‘Soms helpt een brief van een advocaat op de deurmat. Anders stappen we naar de rechter.’

De sociale advocatuur heeft haar maatschappelijke belang bewezen tijdens de kindertoeslagenaffaire. Gesteund door juristen van de gesubsidieerde rechtsbijstand konden gedupeerden het grote onrecht blootleggen dat de belastingdienst hen had aangedaan. Maar de beroepsgroep staat al jaren onder druk door overheidsbezuinigingen.

Kapot

Tijdens het verkiezingsdebat op RTL4 eind vorige maand wreef een slachtoffer van de kindertoeslagenaffaire premier Rutte dat nog eens fijntjes onder de neus. ‘Als wij door de overheid kapot worden gemaakt, is er wel een plek waar wij ons recht kunnen halen?’, vroeg ze. ‘Een overgrote meerderheid kon geen advocaat betalen. En als ze een advocaat kregen, was dat voor te weinig uren.’

Het was een moment in de verkiezingscampagne waarop de VVD-premier zich zichtbaar ongemakkelijk voelde. Hij antwoordde dat ‘de advocatenbijstand’ inmiddels geregeld was. Maar dat geldt alleen voor de slachtoffers van de toeslagenaffaire. Andere kwetsbare mensen die ‘vermorzeld’ worden door het systeem, moeten maar zien hoe ze het gevecht tegen onrecht aangaan.

Sociaal advocaat Elias: ‘Moeten we dan steeds opnieuw wachten op een nieuw schandaal en een nieuwe groep slachtoffers totdat de overheid met extra financiële steun voor rechtsbijstand over de brug komt?’

Elias heeft deze morgen nog drie andere afspraken op het kantoor - allemaal coronaproof, met mondkapje en achter een spatscherm. Een 24-jarige vrouw met ‘een mengelmoes’ aan lichamelijke en psychische problemen wil de afwijzing van een Wajong-uitkering aanvechten. Een 63-jarige autotechnicus, die een trauma heeft opgelopen na de suïcide van zijn zoon, heeft problemen met het UWV over een ziektewet-uitkering. Een vierde cliënt heeft een conflict met de huurbaas, maar komt niet opdagen. ‘Daar zal ik nog even achteraan bellen’, reageert Elias.

Iedereen moet zijn recht kunnen halen, ook kwetsbare mensen met een laag inkomen. Daarvoor is het systeem van de gesubsidieerde rechtsbijstand in het leven geroepen. De cliënt betaalt een bescheiden eigen bijdrage, de overheid vult dat tot een bepaald niveau aan.

Toga aan de wilgen

Maar het systeem piept en kraakt. Door jarenlange overheidsbezuinigingen is de vergoeding die de sociaal advocaat krijgt, nauwelijks lonend. Het overheidstarief is al zeer bescheiden ten opzichte van het gemiddelde uurtarief van advocaten. Maar vooral het maximum aantal uren dat per zaak wordt vergoed, is veel te laag. Sommige collega’s hebben hun toga al aan de wilgen gehangen.

‘Ik doe regelmatig zaken waarvoor ik 8 of 11 uur krijg betaald, terwijl ik er zo 20 of 30 uur mee bezig ben, inclusief voorbereiding en bijwonen van de rechtszitting’, zegt Elias. ‘Dan kan ik toch moeilijk halverwege het traject tegen een cliënt zeggen: zoek het verder maar zelf uit, het geld is op. Als sociaal advocaat ben je toch vooral ook idealistisch bezig.’

Uit een recente enquête van de Vereniging voor Sociale Advocatuur Nederland (VSAN) in samenwerking met de SP blijkt dat veel sociaal advocaten - bij de Raad voor Rechtsbijstand staan er bijna zevenduizend ingeschreven - worstelen om het hoofd boven water te houden. De vergoedingen in alle sectoren zijn te laag, maar de nood is het hoogst in het familierecht (echtscheidingen, alimentatie). Sommigen stoppen ermee, anderen proberen enige compensatie te halen via gewone, betalende klanten.

‘Ongeveer driekwart van mijn cliënten worden bekostigd uit de gefinancierde rechtsbijstand’, zegt Elias. ‘Een kwart zijn commerciële klanten die ons benaderen vanwege onze specialismes. Die variatie en combinatie van cliënten maakt het mogelijk de praktijk draaiende te houden.’

Zelfredzaamheid

VVD-minister Sander Dekker voor Rechtsbescherming heeft een ingewikkelde stelselwijziging in gang gezet, mede met de bedoeling om het aantal procedures te verminderen. Maar in de Tweede Kamer gaan als gevolg van de toeslagencrisis steeds meer stemmen op om meer geld uit te trekken voor de gesubsidieerde rechtsbijstand.

‘Bij minister Dekker is zelfredzaamheid het toverwoord. Volgens hem kunnen mensen veel dingen best zelf doen, zoals bezwaar maken tegen de afwijzing van een uitkeringsaanvraag’, zegt Elias. ‘Dat kunnen jij en ik misschien wel. Maar veel kwetsbare mensen aan de onderkant van de samenleving, die bijvoorbeeld laaggeletterd zijn of de Nederlandse taal onvoldoende machtig zijn, kunnen dat dus niet. Zij hebben onze hulp hard nodig. Sociale advocaten zijn de huisartsen van de advocatuur. Als gewone, kwetsbare mensen hun recht niet kunnen halen, blijft er in Nederland veel onrecht bestaan.’

Op het Helmondse advocatenkantoor aan de Markt, boven Bakker Bart, komt tijdens het gesprek met de 24-jarige Robin over de afwijzing van haar Wajong-uitkering ook de macht van de verzekeringsarts ter sprake. Het UWV heeft de aanvraag afgewezen omdat de verzekeringsarts niet kan uitsluiten dat de jonge vrouw na behandeling en therapie toch nog ‘arbeidsvermogen’ heeft. ‘Maar ik heb al zoveel behandelingen gehad - wat moet ik dan nog meer doen?’, roept zij vertwijfeld uit.

‘Ik vraag me echt af waar zo’n verzekeringsarts dat op baseert’, reageert advocaat Elias na lezing van het medische dossier. Het is weer zo’n voorbeeld waarin de kwetsbare burger machteloos staat tegen het overheidsapparaat, zegt ze. ‘We gaan de nodige medische informatie verzamelen en stellen beroep in.’