Postuum
Schrijver Dubravka Ugrešić (1949-2023) bleef altijd Joegoslaaf
De Balkanoorlog dreef schrijver Dubravka Ugrešić begin jaren negentig naar Amsterdam. Daar richtte ze haar pijlen op het nationalisme, die ‘ideologie voor de dommen’. Het leverde Ugrešić meerdere prijzen op. Vrijdag overleed ze.
Hoer, heks, verraadster. Het is maar een kleine greep uit de beledigingen die Ugrešić ontving toen zij zich verzette tegen het Kroatisch nationalisme dat in 1991 leidde tot onafhankelijkheid. Het waren de jaren waarin het multi-etnische Joegoslavië bloedig uiteenviel in kleine natiestaten.
Ook de auteur zelf werd in die tijd van Joegoslaaf tot Kroaat gemaakt, maar onder het vakje ‘etniciteit’ vulde ze tijdens de verplichte paspoortaanvraag ‘geen’ in. Als dochter van een Kroatische partizaan en een Bulgaarse moeder zag ze de absurditeit in van de etnische lijnen die plotseling zo strak door het tot kort daarvoor nog gemengde Joegoslavië werden getrokken.
Ugrešić een ‘Kroatisch schrijver’ noemen mag dan feitelijk juist zijn het druist in tegen alles waarvoor zij tijdens haar leven stond. ‘De ideologie van de dommen’, noemde ze het nationalisme in haar essayverzameling De cultuur van leugens (1995), die haar in 1997 de Verzetsprijs opleverde.
De ontheemde Ugrešić was een jaar eerder in Amsterdam terechtgekomen, waar ze tot haar dood zou blijven wonen. Ze nam in de loop der jaren ook de Nederlandse nationaliteit aan en verklaarde in een interview ‘een sterke loyaliteit’ te voelen ‘jegens deze maatschappij die mij met rust laat om te doen waar ik het beste in ben: schrijven’.
Joegonostalgie
Ugrešić bleef in het Kroatisch schrijven, maar haar romans en essays zijn in meer dan dertig talen vertaald en verschenen soms eerder in het buitenland dan in Kroatië. Zo werd de memoire Museum van onvoorwaardelijke overgave (1997) eerst in Nederland gepubliceerd, en pas vijf jaar later in Kroatië. ‘Het is een van Ugrešić’ belangrijkste boeken’, schreef de Volkskrant vorig jaar over de heruitgave uit 2022. ‘Joegoslavië was een land dat eindigde als een fotoalbum op de rommelmarkt van de geschiedenis en in Museum van onvoorwaardelijke overgave behoedt Ugrešić mensen uit dat album nog even voor de vergetelheid.’
De nostalgische gevoelens voor haar niet meer bestaande geboorteland doordesemen het werk van Ugrešić. De zogeheten ‘Joegonostalgie’ is een wijdverspreid fenomeen in de regio, dat zich bijvoorbeeld uit in de nog veel aanwezige portretten van maarschalk Tito. Toch verzette Ugrešić zich ook tegen het etiket van Joegonostalgie, dat volgens haar diende om mensen in diskrediet te brengen en af te schilderen als landverraders.
Post-nationaal
‘Alles wat ik schrijf, probeert antwoorden te geven op de vragen: wie ben ik, waar ben ik, van wie ben ik?’, constateerde Ugrešić in 2016 bij het in ontvangst nemen van de Neustadt International Prize for Literature. Als er dan toch labels gegeven moesten worden, zei de auteur zichzelf het liefst te beschouwen als ‘post-Joegoslaaf, transnationaal, of liever: post-nationaal’.
De laatste jaren maakte Ugrešić zich zorgen om opkomend nationalisme dicht bij huis, verklaarde ze in een interview met De Groene Amsterdammer uit 2019. ‘Europa is het meest recent ontdekte mijnenveld’, waarschuwde de anti-nationalistische schrijfster. ‘We leven in extreem gevaarlijke tijden.’ Dubravka Ugrešić overleed vrijdag in Amsterdam, in het bijzijn van vrienden en familie.
