Schreeuwende ongelijkheid op alle fronten

Bij de China-kenners waarschijnlijk niet, want die lezen alleen nog maar monografieën. Maar ieder ander kan veel baat hebben bij een boek dat op dit voor China cruciale moment op een deskundige en tegelijk spannende manier inzicht geeft in de belangrijkste problemen van de Volksrepubliek en haar 1,3 miljard bewoners.

De meeste China-boeken zijn reisverhalen, romans, toeristengidsen en verhandelingen van experts. Hun boeken zijn meestal ook in expert-taal geschreven en gaan daarom het grote publiek boven de pet. Maar deskundigheid is niet per se in strijd met toegankelijkheid.

Dat bewijzen boeken van journalisten als Willem van Kemenade (China, Hongkong, Taiwan BV), Philip Short (Mao, A Life) en nu de Brit Jasper Becker met The Chinese. Tot nu toe was Becker vooral bekend als auteur van Hungry Ghosts, hét boek over de door Mao uitgelokte hongercatastrofe tijdens de Grote Sprong Voorwaarts. Beckers tweede boek mikt hoger. Het is een naar een standaardwerk reikende poging om het leven van de Chinezen te vatten aan het begin van de 21ste eeuw.

Voordat hij in 1985 naar China kwam, had Becker zich in de Sovjet-Unie bekwaamd in het vak van onwelkome correspondent die ondanks alle beperkingen, controle, censuur en leugens zo dicht mogelijk bij de waarheid moet zien te komen. Die ervaring heeft hij in China ruim kunnen uitbouwen, eerst als correspondent van The Guardian en de BBC, daarna als chef-correspondent in Peking van de Hongkongse krant South China Morning Post.

Dit Engelstalige blad is de Chinese machthebbers een doorn in het oog. Het schrijft over China zoals geen enkele krant op het Chinese vasteland zou durven. Officiële cijfers en statistieken worden niet geloofd. Taboe-onderwerpen als mensenrechten, sociale beroeringen en conflicten aan de top komen ruim aan bod, al zijn op dat laatste gebied de onthullingen van altijd anonieme 'bronnen dicht bij het politbureau' soms met een korreltje zout te nemen.

Sinds 1997 behoort Hongkong weliswaar bij China, maar dankzij zijn autonomie kunnen de centrale autoriteiten niets doen tegen de vrije pers. In de luxehotels van de grootste steden in China kunnen Chinezen en buitenlanders voor 16,50 yuan (fl 5,30) de Morning Post krijgen. Een verademing na het Volksdagblad en de China Daily.

In zijn krant schrijft Becker over alles. In The Chinese ook. Dit boek is veel meer dan een collage van al verschenen artikelen. Het is een mix van reportage, geschiedenis en analyse. De nadruk ligt op de periode die begon toen Deng Xiaoping in 1979 in de 'socialistische markteconomie' het enige middel ontdekte om de partij na Mao's verwoestende ideologische campagnes te redden van de ondergang.

Becker schetst hoe het de Chinezen in die twintig jaar is vergaan. Het is hem niet in de eerste plaats te doen om politiek of ideologie, al komen die op haast elke pagina om de hoek kijken, maar om, de titel zegt het al, de mensen.

Toch is die titel misleidend. Met 'de Chinezen' blijken niet zozeer de Chinezen als volk te zijn bedoeld, want dan had de opzet minder journalistiek en meer cultuurhistorisch moeten zijn, maar de Chinezen als een mengeling van sociale groepen, elk met zijn eigen specifieke problemen.

In een ander opzicht dekt de titel de inhoud uitstekend: het boek gaat over mensen van vlees en bloed, heersers en overheersten, geprivilegieerden en have-nots. Voor China is die aanpak buitengewoon ongebruikelijk. De Chinese media schotelen immers een totaal vertekend maatschappijbeeld voor, waarin alleen maar ruimte is voor wijze autoriteiten en anonieme, gehoorzame onderdanen.

Becker maakt er geen geheim van dat zijn sympathie ligt bij de laatste categorie. Ieder hoofdstuk van zijn boek gaat over een bepaalde bevolkingsgroep of over een sociale kwestie, vaak aan de hand van zijn persoonlijke ervaringen. Hij laat ons reizen van de armsten der armen in Zuidwest-China tot de machtigste families in Peking.

Daar tussenin lezen we over tirannieke partijbonzen op het platteland, over partijbazen die zich tot miljonair hebben gestolen zonder hun familieleden te vergeten, over de oude economie van wegroestende staatsbedrijven en de nieuwe eredienst aan de enige ware god, het Geld. Onderwijs, gezondheidszorg, bureaucratie, de rol van de militairen, de gehoorzaamheid aan leiders die zich boven de door henzelf gemaakte wet hebben gesteld: tal van aspecten die bepalend zijn voor het leven in China komen in het boek aan bod. Een uitvoerig register verhoogt de bruikbaarheid.

The Chinese overrompelt. China komt naar voren als een maatschappij met een schreeuwende ongelijkheid op alle fronten. Nu behoort China officieel tot de categorie van de Derde-Wereldlanden, waarin die situatie regel is. Maar in de Volksrepubliek wordt een ideologie beleden die juist de uitroeiing van de ongelijkheid centraal stelt. In naam van het communisme is echter een maatschappij opgebouwd die, op de politieke dictatuur en zijn officiële naam na, niets meer met het communisme gemeen heeft.

Becker heeft meer oog voor dit criante onrecht dan voor de ontegenzeggelijke verworvenheden van het socialisme à la China. Zijn boek is daarom geen ode aan de vooruitgang, maar haast een requisitoir tegen een regime dat in naam van het 'socialisme met Chinese karakteristieken' zijn eigen leer verloochent. Dat gebeurt onder het motto dat iedereen op den duur even rijk zal worden, alleen sommigen helaas eerder dan anderen.

Met de afbraak van de maoïstische verzorgingsstaat zijn de voordelen van het socialisme verloren gegaan of bezig te verdwijnen. Werknemers van staatsbedrijven kregen hun huisvesting, voeding, gezondheidszorg, onderwijs en oudedagsverzorging cadeau. Tegenwoordig moet daarvoor worden betaald. Becker beschrijft met pijnlijke precisie hoe gezondheidszorg en onderwijs voor het volk van de Volksrepubliek een vaak onbereikbare luxe zijn geworden.

De corruptie op alle niveaus is onuitroeibaar zolang de partij uitsluitend wordt gecontroleerd door zichzelf. Boeren en arbeiders, de pijlers van de revolutie, hebben het zwaar te verduren. Protesten worden niet getolereerd. Vooral op het platteland, waar 900 miljoen mensen wonen, is de situatie vaak nauwelijks beter dan in de feodale tijd.

'Sommige buiten- en binnenlandse waarnemers', schrijft Becker, 'hebben voorspeld dat zo'n explosief mengsel van corruptie, armoede en werkloosheid in China eens moet leiden tot een boerenopstand. Misschien.' Het zou niet de eerste keer in de geschiedenis zijn dat een dynastie ten val wordt gebracht door een plattelandsrevolte. Mao's revolutie zelf was een boerenrebellie.

Maar voordat het Chinese volk in opstand komt, moet er veel gebeuren.

Nog altijd is China een sociale piramide. Nog altijd wordt het gezag bewonderd en geëerbiedigd. Nog altijd is de macht van de bovenlaag absoluut. En nog altijd schikt de onderlaag zich doorgaans gelaten in zijn lot.

Misschien is Becker iets te somber.

In razend tempo is de Chinese maatschappij aan het veranderen. Vanwege de komende toetreding tot de Wereldhandelsorganisatie moeten de leiders voor het eerst iets van de nationale soevereiniteit afstaan.

Cultureel is China geen eiland meer. Internet rukt op, buitenlandse bedrijven beïnvloeden het ontstaan van een andere mentaliteit, jongeren willen een vrijer leven, een middenklasse komt op en wil niet meer behandeld worden als een onmondig kind.

Nog altijd smoren de leiders iedere poging tot democratisering in de kiem. Democratie vinden ze een westers importartikel, dat ze voor China ongeschikt achten. Maar de afgang van de dictatuur in Taiwan bewijst dat de democratie ook in de Chinese wereld kan floreren.

Jasper Becker hamert op het vrijwel vergeten feit dat ook continentaal China sinds het begin van de twintigste eeuw vruchtbaar heeft geëxperimenteerd met de democratie. Totdat de Volksdemocratie alles wegvaagde.