Sancties tegen Rusland krijgen trekken van cancelcultuur: geen Apple, maar ook geen Vierdaagse

Als er één schaap over de dam is, volgen er meer. De jongste variatie op dit gezegde luidt: als enkele belangrijke bedrijven hun activiteiten staken in Rusland, kunnen andere niet achterblijven. Shell, BP en ExxonMobil maakten deze week achter elkaar bekend dat ze zich terugtrekken uit Rusland. Apple, Siemens en Dell staakten hun verkoop aan Rusland. Boeing en Airbus zetten alle dienstverlening aan Russische klandizie stop. Volvo stopt met de export naar Rusland, BMW stopt met de productie in Rusland én de export naar Rusland, Renault gaat volgende week de assemblage in Rusland stilleggen. Disney, Warner Bros en Sony Pictures brengen geen films meer in roulatie in Rusland. En zo kun je doorgaan.

Nog een variatie op het gezegde: als in één tak van sport maatregelen worden getroffen tegen Rusland, kunnen andere sporten niet achterblijven. De Fifa ontzegde Rusland deelname aan het WK. De Formule 1-federatie FIA zette een streep door de Grand Prix van Rusland. De Internationale Judo Federatie ontnam de bekende judoka Vladimir Vladimirovitsj Poetin zijn honorair presidentschap. Badminton, volleybal, hockey, skiën en nog flink wat andere sporten: Russen kunnen niet meer aan internationale toernooien deelnemen namens hun land. Gehandicapte atleten uit Rusland en Belarus werden donderdag vlak voor het begin uitgesloten van deelname aan de Paralympische Winterspelen. Russische wandelaars, voor zover geïnteresseerd, zijn dit jaar ook niet welkom op de Nijmeegse Vierdaagse.

Westers fenomeen

Sinds jaar en dag staan landen bloot aan sancties en embargo’s. In 1980 boycotten de Verenigde Staten de Olympische Spelen in Moskou, in 1984 boycotte de Sovjet-Unie de spelen van Los Angeles. Maar dat honderden bedrijven en organisaties in enkele dagen tijd één en hetzelfde land de wacht aanzeggen, is niet eerder vertoond. Poetins oorlog in Oekraïne is, kun je betogen, de aanleiding voor een soort geopolitieke variant van wat de ‘cancelcultuur’ is gaan heten. Waar tot nog toe individuen werden gecanceld, leek deze week voor het eerst een land te worden gecanceld.

Wikipedia definieert ‘cancelcultuur’ als ‘een fenomeen waarbij bekende mensen worden geboycot nadat zij in een maatschappelijk discours of in de publiciteit aan kritiek zijn blootgesteld’. Vervang ‘bekende mensen’ door ‘bekende landen’ en je hebt een aardige omschrijving van de behandeling die Rusland deze week ten deel viel.

Het is aannemelijk dat Poetin dat niet zag aankomen. De cancelcultuur is geen verschijnsel waarin hij is ingewijd, het is een westers fenomeen van de laatste vijf à tien jaar. Die cultuur waaide uit de Verenigde Staten over naar Europa, maar heeft de oostelijke regionen nooit bereikt. In Rusland waren emancipatoire bewegingen decennialang veroordeeld tot de marge van de samenleving, totdat Poetin ze simpelweg geheel verbood. Terwijl de cancelcultuur opgang maakte in Noord-Amerika en West-Europa, wierp de leider van Rusland zich juist op als boegbeeld van de ouderwetse, patriarchale, masculiene wereld. In Rusland is er maar één die banvloeken kan uitspreken, en dat is de leider die in zijn blote bast paardrijdt.

Afrekening

Het is een publiek geheim dat Rusland zijn equivalenten heeft van Harvey Weinstein en Kevin Spacey, en dat die met enig leedvermaak gadesloegen hoe westerse beroemdheden tegenwoordig afgerekend kunnen worden op hun gedrag. Maar nu die cultuur een geopolitieke gedaante blijkt te kunnen aannemen, krijgen Russische artiesten, sporters en ondernemers er toch mee te maken. Landen kunnen zo een soort staatkundige equivalenten van Harvey Weinstein worden. Orkesten braken deze week niet met de Russische dirigent Valeri Gergjev om diens eigen gedrag, maar om dat van een regime waarvan hij geen afstand neemt. Tsjaikovski en Stravinsky stierven ruim vóór Poetin aan de macht kwam en hielden niet van autoritarisme, maar de Philharmonie Haarlem laat het festivalweekend dat in het teken stond van deze Russische componisten niet doorgaan.

Zoals Poetin waarschijnlijk niet vermoedde dat zijn ‘beperkte militaire operatie’ zou leiden tot ‘het cancellen van Rusland’, zo vermoedden bedrijven en organisaties waarschijnlijk niet dat ze eraan mee zouden doen. Kenmerkend voor die cancelcultuur zijn onvoorspelbaarheid en oplopende emoties. Als het eenmaal is begonnen, kan het snel gaan. Wie niet van zich laat horen, riskeert imagoschade. Wellicht voelden ze er bij Renault begin deze week nog weinig voor de productie in Rusland stil te leggen, maar toen BMW dat aankondigde, kon een andere autofabrikant niet achterblijven.

Bitter gevoel

Het kan bemoedigend zijn voor inwoners van Oekraïne dat westerse bedrijven bereid blijken miljarden te laten schieten uit protest tegen de grove schending van de territoriale integriteit van hun land en de oorlogsmisdaden die Rusland er begaat. Het kan óók een bitter gevoel teweegbrengen. Zo weinig als inwoners er nu nog aan hebben dat BP zijn aandeel in Rosneft afstoot, Dell geen schermen meer verkoopt in malls in Moskou en Disney er geen films meer uitbrengt, zo véél hadden ze eraan gehad als jaren geleden de expansie van Gazprom in West-Europa een halt was toegeroepen. Het had Oekraïne geholpen als de Gasunie niet begin deze week, maar begin deze eeuw kritisch had gekeken naar de gang van zaken in Poetins Rusland. Niets van wat het Poetin-regime in Oekraïne doet, is nieuw.