Samen ’s nachts wandelen is het ‘zinnigste wat je kunt doen’, leerde de ‘stadsastronaut’

Schrijver, dichter en ‘stadsastronaut’ Marjolijn van Heemstra dacht al na over een adempauze voor de maatschappij voordat de lockdown begon. ‘Ik besefte: ik zocht juist naar vertraging, nu dient die zich aan. Toen ben ik langzamer gaan leven.’

‘Zou het kunnen’, vraagt Marjolijn van Heemstra zich af in haar nieuwe boek, ‘dat de drukte van de dag, de stress, het kunstlicht, zo alomtegenwoordig zijn dat we ons langzaam maar zeker niets anders meer kunnen voorstellen dan een zich steeds herhalend, opgejaagd nu?’ Van Heemstra (40) is schrijver, dichter en theatermaker, maar de laatste jaren ook amateur-kosmoloog en zelfbenoemd ‘stadsastronaut’. Ze kijkt graag via de ruimte naar de aarde, de mensheid en zichzelf. In haar boek In lichtjaren heeft niemand haast, dat volgende week verschijnt bij De Correspondent, formuleert ze lichtvoetig en vindingrijk haar behoefte aan een adempauze voor onze dolgedraaide maatschappij, en aan een gezamenlijk vergezicht.

Maar toen ze bovenstaande zin schreef, was de wereld nog niet platgelegd door een pandemie. Haar boek begint tijdens de hittegolf van 2019, als Van Heemstra ’s nachts ligt te piekeren over de teloorgang van de planeet, over kansenongelijkheid in haar gemengde wijk in Amsterdam-Noord en over het steeds fellere identiteitsdebat.

Van Heemstra: ‘Denken over identiteit is belangrijk en waardevol, maar daarnaast kreeg ik behoefte aan een ander, breder perspectief: als mens, als aardbewoner.’ In haar boek probeert ze dat te vinden door uit te zoomen en te vertragen. ‘En die vertraging, ja, die was er opeens.’ Want op tweederde van het boek is daar plots ‘de windstilte van de lockdown’.

Lezingen

Was dit dan de zo gewenste adempauze? En kan die ook echt tot verandering leiden? Van Heemstra twijfelt. ‘De meesten van ons gingen gewoon online door met heel hard werken en spullen kopen. Daar is onze hele wereld nu eenmaal op ingericht. Systemen en culturen veranderen heel langzaam, dus misschien verschuift er wel iets, maar we zullen pas over decennia echt weten wat.’

In haar eigen agenda was de verandering meteen zichtbaar. ‘Ik had eind maart een reeks lezingen gepland waarmee ik eindelijk een beetje zou gaan bijverdienen.’ Dat die allemaal niet doorgingen leidde – kortstondig – tot stress. ‘Ik schoot meteen in de kramp van heel veel willen doen. Ik dacht: ik moet doorgaan, bezig blijven, een buffer opbouwen.’ Niet veel later kwam de berusting. ‘Toen besefte ik: ik zocht juist naar vertraging, nu dient die zich aan. Toen ben ik langzamer gaan leven.’

Van Heemstra ging minder werken – ze maakte gedichten en schreef aan haar boek. Mails blijven langer onbeantwoord. ‘Heel veel dingen hoeven niet meer zo.’ Wat levert dat op? ‘Ik voel me beter dan voor corona.’ Al wandelend ontdekte ze de natuur in haar nabije omgeving: het Vliegenbos. Daar organiseert Van Heemstra samen met buurtgenoot Najat Kaddour onder de noemer ‘Nacht-Wacht’ nu nachtelijke wandelingen waarbij buurtbewoners zich samen onderdompelen in het donker, en de maan en sterrenhemel bestuderen.

Grote rijkdom

Van Heemstra: ‘Dat vind ik wel winst van de pandemie, dat veel mensen al wandelend hun eigen omgeving opnieuw hebben ontdekt. Dat geeft een grote rijkdom.’ En wie die rijkdom echt ervaart, hoeft misschien ook niet meer zo nodig naar Zuid-Spanje te vliegen.

Om uit te komen bij het Vliegenbos bij haar om de hoek, legt Van Heemstra in haar boek zelf eerst een mentale reis af van vele miljarden kilometers, door meerdere zonnestelsels. Op zoek naar het zo gewenste ‘andere perspectief’ stuit ze op de ervaringen van astronauten, die in de ruimte worden bevangen door een groot gevoel van liefde bij het zien van dat kleine, groene aardbolletje in de verte. Dit zogeheten ‘overzichtseffect’ maakt dat veel teruggekeerde ruimtevaarders zich hun leven lang willen inspannen voor die prachtige, unieke, kwetsbare planeet. ‘Afstand creëert een gevoel van nabijheid’, aldus Van Heemstra.

Maar de meeste burgers zullen nooit naar de ruimte reizen, en dus gaat ze op zoek naar een aards equivalent. Die vindt ze in een boekje van theoloog Wil van Bercken: ‘kosmologisch bewustzijn’. Dat is, in de definitie van Van Bercken: ‘het diepe besef een aardbewoner te zijn op een statistisch gezien onbeduidende planeet in een onpeilbaar universum’. Dat besef, denkt Van Heemstra, kan helpen bij allerhande aardse problemen. ‘Snappen dat we samen op een heel klein planeetje in een idioot grote, totaal onbegrijpelijke kosmos zitten, helpt om individuele problemen, conflicten en verschillen te relativeren. Daarmee wil ik ze niet onbelangrijk maken, maar ik wil er wel iets naast plaatsen.’

Diepzwarte kosmos

Relativeren mag ook geen excuus zijn voor nihilisme, benadrukt ze. Want wie zich verdiept in het heelal, beseft tegelijk wat een wonder het is dat we er überhaupt zijn. ‘Hoe het menselijk leven lichtjaren hiervandaan is begonnen, als grondstof van de sterren, is een bizar, uniek, en haast onmogelijk toeval.’ Dat idee maakt nederig, maar het wonder schept ook verantwoordelijkheid. ‘We zijn tegelijkertijd klein en groot.’

In haar boek schrijft ze: ‘Als we met al ons gedoe kunnen overleven in een ijskoude diepzwarte kosmos, dan kunnen we toch ook de kloof in een verdeelde buurt wel dichten, dan kunnen we ons toch verenigen om klimaatontwrichting het hoofd te bieden?’

Wandelen in een nachtelijk bos zal niet direct de klimaatcrisis verhelpen, beseft Van Heemstra. En toch is ’s nachts door het bos lopen volgens haar ‘het zinnigste wat je nu kunt doen’. Want de wandelingen in het donker geven de deelnemers een diep gevoel van verbondenheid, met elkaar en met de planeet. ‘Iedereen wil ’s nachts naar boven kijken’, zegt ze, ‘dat is zo universeel.’ De maan en de sterren zijn bovendien gratis, onbeperkt beschikbaar en van iedereen.

‘Je kunt bij elkaar horen op een andere basis dan die van aardse identiteit’, concludeert ze in haar boek: ‘op basis van een gezamenlijk uitzicht.’

‘In lichtjaren heeft niemand haast’ verschijnt op 25/5 bij De Correspondent.

Van Heemstra organiseert Nacht-Wacht-wandelingen op het Over het IJ Festival. Vanaf 9/7. nl.: overhetij.nl