Rutte en Kaag moeten voortdurend over hun schouder kijken naar hun partners in spe

De luiken gaan dicht en de fase van complete radiostilte in de formatie breekt aan. Aan VVD en D66 de taak een ‘proeve van een regeerakkoord’ te schrijven die het precaire proces weer in beweging moet krijgen. Hoe gaan zij praktisch te werk en wat moet er in dit document komen te staan?

Politici die de deur van de informateur platlopen, zullen we de komende weken niet meer zien. De formatie is in de fase beland waar de partijen achter gesloten deuren de grote plannen voor het volgend landsbestuur in de steigers zetten. Pas half augustus hoort het volk iets over het resultaat. Dat de voltallige Tweede Kamer nog geen twee maanden geleden het unaniem eens was dat een nieuwe, transparante bestuurscultuur nodig is, wordt voor even vergeten.

Ook Mark Rutte (VVD) en Sigrid Kaag (D66) zelf doen even een stapje terug naar de coulissen. We hebben ook nog een ‘day job’ zei de demissionair premier deze week. Het zijn hun teams die het handwerk nu moeten doen. Namens de VVD zijn dat vicefractievoorzitter Sophie Hermans en financieel expert Mark Harbers. Bij D66 zijn dat fractievoorzitter Rob Jetten en Steven van Weyenberg - die laatste houdt namens de Democraten de euro's in de gaten. Ze komen bijeen in het formatiezaaltje van de Stadhouderskamer op het Binnenhof of in hun eigen fractiekamers.

De opdracht van de onderhandelaars valt uiteen in twee delen. Ten eerste moeten zij een document opstellen waarover zij het op hoofdlijnen eens zijn. Op een flink aantal terreinen zal dat geen probleem zijn. Hun plannen voor de economie van Nederland bijvoorbeeld? Daar ‘kunnen VVD en D66 elkaar helemaal vinden’, liet Kaag daags na de verkiezingen door de toenmalige verkenners optekenen. Dat er iets op de arbeidsmarkt en de woningmarkt moet gebeuren, vinden ze ook allebei, en eensgezindheid is er ook over medisch-ethische vraagstukken.

Fundamentele verschillen van inzicht zijn er op het gebied van migratie, de invulling van het Klimaatakkoord en het stikstofvraagstuk. Rutte noemt dit drie ‘spannende onderwerpen met D66’. Niettemin twijfelt niemand op het Binnenhof eraan dat VVD en D66 er snel uit zouden zijn gekomen als zij samen meer dan 75 zetels hadden gehaald bij de verkiezingen.

Maar daar begint het tweede deel van de opdracht. Want Rutte en Kaag schrijven niet alleen aan een regeerakkoord voor henzelf, maar aan een concept waarin ook CDA, PvdA, GroenLinks en/of de ChristenUnie zich straks moeten kunnen vinden. Of in elk geval twee van die partijen. De teams van VVD en D66 moeten voortdurend achterom kijken of het peloton nog volgt.

Daarbij zal de VVD vooral oog hebben voor de wensen van hun voorkeurspartners CDA en ChristenUnie, terwijl bij D66 de verkiezingsprogramma’s van PvdA en GroenLinks nadrukkelijk op tafel zullen liggen.

Migratie: alle belang om het vaag te houden

Hét hoofdpijndossier uit de formatie van 2017 – GroenLinks haakte erop af – en ook nu dreigt het ingewikkeld te worden. VVD en D66 zijn het onderling al flink oneens. De Democraten willen bijvoorbeeld dat het aantal kwetsbare vluchtelingen dat Nederland jaarlijks uitnodigt voor hervestiging wordt verhoogd van 500 naar 5.000. De VVD is niet tegen een quotum, maar vindt dat dit aantal – mede gelet op het maatschappelijk draagvlak – ook nul kan zijn.

Rutte en Kaag kunnen over quota natuurlijk makkelijk een compromis sluiten, maar het is de vraag of dit gebeurt in hun concept-regeerakkoord. Want als Rutte akkoord gaat met bijvoorbeeld 1.000, weet hij in zijn achterhoofd dat eventuele formatiepartners GroenLinks en PvdA nog meer zullen eisen. De kans is dus groot dat de VVD de migratieparagraaf expres vaag houdt, zodat Rutte niet twee keer hoeft te onderhandelen over hetzelfde onderwerp.

Te denken valt aan frases zoals die ook in het vorige regeerakkoord staan: ‘Het kabinet zet zich in voor de aanpak van de oorzaken van vluchtelingenstromen, het verbeteren van opvang in de regio, het opvangen van vluchtelingen conform internationale verdragen en het tegengaan van irreguliere migratie.’ Daarmee kun je alle kanten op. Hete hangijzers zoals quota, verplichte inburgeringslessen of strafbaarstelling illegaliteit worden doorgeschoven naar de onderhandelingstafel.

Klimaat: Rutte en Klaver (GroenLinks) naderen elkaar

De politieke vraag op het Binnenhof luidt vooral of Nederland op klimaatgebied nóg ambitieuzer wil zijn dan Europa. Of dat ons land gewoon de klimaatdoelstellingen van de Europese Unie volgt. Neemt Nederland een voortrekkersrol (D66) of de rol van volger (VVD) op zich?

Het antwoord is waarschijnlijk het laatste. Voor de grootste partij – en dus voor de meeste kiezers – is het al heel wat dat Nederland de klimaatafspraken met Europa wil nakomen. Een Europese klimaatwet (Green Deal) verplicht alle lidstaten om in 2050 klimaatneutraal te zijn. Om dat te bereiken moeten alle zeilen bijgezet worden.

Kaag zal aan haar achterban en voorkeurspartners PvdA en GroenLinks willen laten zien dat ze de VVD tóch nog iets in beweging heeft gebracht. Maar ook zonder extra overwinningen zal het vrij eenvoudig zijn om een ambitieuze klimaat-paragraaf te schrijven. Ook de VVD heeft de rechterlijke uitspraken en wetgeving over CO2-reductie te respecteren.

Zelfs GroenLinks vindt de politieke onderhandelingen over klimaat inmiddels ‘minder ingewikkeld’ dan voorheen ‘omdat Europa daar stappen heeft gezet’, aldus Jesse Klaver. Het onderwerp biedt ‘kansen voor verbinding tussen partijen’, denkt de GroenLinks-leider, omdat klimaatafspraken goed kunnen zijn voor het ‘verdienvermogen van Nederland’. Het idee is dat Nederland geld kan verdienen door kennis te exporteren over duurzaamheidstechnologie, net zoals Nederlandse ondernemers nu al geld verdienen met hun kennis over waterbeheersing.

Stikstof: Rutte moet Hoekstra (CDA) binnenboord krijgen

Het stikstofvraagstuk hangt nauw samen met de woningnood. Doordat in de afgelopen jaren te weinig is gebouwd, kampt Nederland met een schreeuwend woningtekort. De ambitie van het demissionaire kabinet is om de schaarste zo snel mogelijk weg te bouwen, maar dat wordt gehinderd door het eigen falen om de stikstofuitstoot terug te dringen. Meer bouwen betekent immers meer stikstofuitstoot. Dat gaat vervolgens ten koste van de biodiversiteit in de natuurgebieden.

Een van de manieren om natuurgebieden te beschermen, is om de stikstofuitstoot door de boeren te verminderen. Vooral intensieve veeteelt veroorzaakt veel stikstofuitstoot. D66 en GroenLinks willen de veestapel halveren. De VVD en het CDA hebben juist op de rem getrapt en durfden voor de verkiezingen niet in te grijpen. Uit de verkenningsnotities blijkt dat er enige beweging zit in beide kampen. VVD ziet nog steeds niets in een halvering, maar beschouwt ‘minder vee’ wel als ‘consequentie’ van de situatie. Voor GroenLinks is de halvering van de veestapel geen ‘principekwestie’, maar net als de VVD ziet Klaver dat het stikstofprobleem niet anders kan worden opgelost dan met minder dieren.

Hoewel de VVD dus dichter bij GroenLinks staat dan doet vermoeden, moet Rutte hier rekening houden met de (slinkende) boeren-achterban van het CDA.

Arbeidsmarkt: vakbonden en werkgevers helpen een handje

‘De overheid zal de rafelranden van het kapitalisme actief moeten bijschaven.’ De VVD erkent in haar verkiezingsprogramma dat de verschillen in de samenleving als gevolg van de flexibilisering van de arbeidsmarkt te veel zijn toegenomen. Nergens in de westerse wereld zijn er zo veel flexibele banen als in Nederland. Nulurencontracten, uitzendwerk en schijnzelfstandigheid zijn de afgelopen jaren een steeds groter probleem geworden, niet in de laatste plaats voor alle jongeren die met onzekere dienstverbanden moeilijk aan een koopwoning komen.

Zelfs als architecten van de doorgeschoten flexibilisering zien VVD en D66 dat er iets moet veranderen. Daar dreigde tot voor kort nog een groot geschil met PvdA en GroenLinks – die daar veel militanter in zijn – maar inmiddels wordt de formatie hier een eind op weg geholpen door het flexakkoord dat werkgevers en de vakbonden onlangs sloten.

Dat akkoord kan als blauwdruk dienen voor een regeerakkoord waarin het flexwerk aan banden wordt gelegd. Dat wil niet zeggen dat het niet meer gaat schuren. Met name de definitie van wanneer iemand zzp’er is of schijn-zzp’er, kan nog tot veel hoofdbrekens leiden. Daar zal met name Sigrid Kaag moeten oppassen dat haar lijntje met PvdA en GroenLinks niet knapt.

Medisch-ethische kwesties: het stemmetje van Segers (ChristenUnie)

Vooral hier zal Rutte continue een stemmetje van ChristenUnie-voorman Gert-Jan Segers in zijn achterhoofd horen: ‘Ga niet te ver Mark.’ Aangezien de VVD-leider het liefst met de ChristenUnie zijn kabinet compleet wil maken, zal hij controverse hierover in het concept-regeerakkoord willen voorkomen. Aan de andere kant van het koord staat D66-leider Kaag te trekken, die medisch-ethische kwesties niet nogmaals ‘vier jaar wil traineren’. Er moeten knopen worden doorgehakt.

Denk aan extra mogelijkheden voor embryoselectie en gen-therapie. En het schrappen van vijf dagen bedenktijd voor abortus: een initiatiefwet van D66, waar de ChristenUnie maar ook het CDA tegen is. Controverse is er ook rond de abortustermijn van 24 weken. Na 24 weken is een foetus levensvatbaar en mag abortus dus niet meer. Maar als het aan de ChristenUnie en het CDA ligt, mogen zwangerschappen niet meer worden afgebroken na 18de of 22ste week.

Wat D66 in elk geval niet zal accepteren, is dat een regeerakkoord nogmaals blokkeert dat er überhaupt wordt gestemd over een wetsvoorstel waarin staat dat ouderen die hun leven ‘voltooid’ achten zelf mogen beslissen over hun levenseinde (‘laatstewilpil’). Lijnrecht daartegenover staat de ChristenUnie, die nooit zal deelnemen aan een kabinet dat zo’n wet wil invoeren.

Belastingen en toeslagen: hoe links is D66?

Over een ding zijn alle partijen het eens: de positie van de middenklasse moet worden versterkt. Meer zekerheden en meer inkomen staan de komende jaren centraal. Maar wie gaat dit betalen? Als het aan de VVD ligt, stijgen de lasten voor het bedrijfsleven met 3,5 miljard euro. De PvdA gaat voor bijna 42 miljard euro en een toptarief in de inkomstenbelasting van 60 procent. Dat gaat de VVD veel te ver.

Dat het uit de klauwen gelopen toeslagenstelsel niet meer houdbaar is, vinden alle partijen. Het toeslagenschandaal heeft aangetoond dat het vooraf uitkeren en achteraf genadeloos afstraffen niet werkt. Enkele partijen, zoals de PvdA, pleiten voor gratis kinderopvang voor de armsten en een inkomensafhankelijke bijdrage voor kapitaalkrachtige ouders. D66, GroenLinks en PvdA vinden elkaar in het afschaffen van de zorgtoeslag in combinatie met het inkomensafhankelijk maken van de zorgpremie. De VVD erkent ook dat het toeslagenstelsel moet veranderen, maar weet niet hoe.

Dit thema is bij uitstek de toetssteen om te kijken of D66 daadwerkelijk linkser is geworden. De partij probeerde de afgelopen jaren een socialer gezicht te krijgen, met onder meer een pleidooi voor een miljonairsbelasting. Maar de PvdA is nog niet overtuigd. De leider van de sociaal-democraten Lilianne Ploumen maakte de formatie-verkenners al duidelijk waarom zij vasthoudt aan GroenLinks: ‘D66 is geen linkse partij.’