Russen hebben hoge prijs betaald voor relatieve rust

Premier Rutte bezoekt deze week Rusland, twintig jaar nadat de Sovjet-Unie uit elkaar viel. Onbedoeld maakte Boris Jeltsin toen een einde aan dat staatsverband, terwijl hij wilde afrekenen met de Sovjet- bestuurslaag die hem had dwarsgezeten en die in augustus 1991 een coup pleegde. Er volgden jaren van politieke en economische chaos, een tweede staatsgreep in 1993 en twee bloedige oorlogen in Tsjetsjenië, maar de machtsovername door Vladimir Poetin en de explosie van de olie- en gasinkomsten zouden zorgen voor stabiliteit.

Poetin heeft zijn macht gebruikt om de FSB, de opvolger van de KGB, tot spil te maken van de Russische politiek, de economie en uiteindelijk de gehele samenleving. Dat is niet alleen een bewuste keuze van Poetin, het is ook een logisch vervolg van Sovjet-fantoompijn. In de KGB zaten altijd de 'best and brightest'. Daarom wisten deze mensen ook als eersten te profiteren van de overgang naar de zogenaamde markteconomie, die inmiddels verworden is tot een olie- en gas- oligarchie naar Saoedisch model.

Daarvoor en sindsdien waren er slechts twee manieren om aan valuta te komen: via buitenlandse partners en via de georganiseerde misdaad. Van beide mogelijkheden is massaal gebruik gemaakt. Tijdens de chaotische Jeltsin-jaren is zo een situatie ontstaan waarbij onder- en bovenwereld geheel door elkaar zijn gaan lopen en een vrij kleine groep handige lieden met een achtergrond in partij of veiligheidsdienst greep kreeg op de privatisering.

Toen Jeltsin midden jaren negentig de verkiezingen dreigde te verliezen, sloot hij een deal met een aantal van de grootste profiteurs van de privatisering. Zij kregen de controle over miljarden aan te privatiseren overheidsbezit in ruil voor de winst bij de presidentsverkiezingen. Het is tijdens deze campagne dat de ontluikende persvrijheid een doodskus kreeg en de zogenaamde oligarchen hun bij elkaar gestolen rijkdom politiek zijn gaan gebruiken.

Dat is de erfenis die Poetin op zijn bordje kreeg. Ook hier lag weer een deal aan ten grondslag. De Jeltsin- clan bewilligde in de machtsovergang in ruil voor een politieke en justitiële 'vrijgeleide'. Poetin zou Jeltsin uit de greep van zijn tegenstanders en justitie houden, in ruil waarvoor Poetin de veiligheidsdienst mocht inzetten om de macht van de voor hem potentieel bedreigende oligarchen te breken. Jeltsin offerde zijn medestanders om zelf goed weg te kunnen komen.

Poetin was vastbesloten niet in dezelfde afhankelijke situatie te komen als zijn voorganger. Hij deed dit via de enige methode die hij kent: controle van de veiligheidsdiensten. Zo is de Russische samenleving stukje bij beetje overgenomen door de FSB. Zo is economische en politieke macht nog meer komen samen te vallen dan onder Jeltsin. Hoe dit bouwwerk in stand te houden? Door Poetin linksom of rechtsom aan de macht te houden.

Niet alleen met de interne ontwikkelingen is de Russische worsteling groot, ook de relatie met de buren leidt steeds weer tot problemen en spanningen. Tweehonderd jaar strijd, overheersing, bloedvergieten en ook een typisch koloniaal superioriteitsgevoel spelen daarbij een rol. Rusland en de voormalige koloniën leiden ook hier aan Sovjet-fantoompijn. De formele onafhankelijkheid is veel minder sterk dan de politieke, culturele, economische en sociale afhankelijkheid die in eeuwen is gegroeid. Wie zich daaraan snel probeert te onttrekken, loopt het risico van een confrontatie met Moskou of een deel van de eigen bevolking. Alleen de Baltische staten worden nu als klassiek 'buitenland' gezien.

Uit een onderzoek van de Friedrich Ebert Stiftung blijkt dat slechts 10 procent van de Russen vindt dat zij nu beter af zijn dan twintig jaar geleden. Hoewel 60 procent vindt dat de keuze voor democratie en markt terecht was, is men ervan overtuigd dat het proces is vastgelopen. Poetin krijgt veel waardering omdat hij die tendens had weten te keren en weer enige orde in de chaos heeft gebracht. Maar het geduld van de mensen raakt op en men is steeds somberder over de toekomst. Nergens krimpt de bevolking zo hard, er zijn jaarlijks bijna een miljoen Russen minder. Nostalgie naar een verleden dat nooit zo fraai was, zelfs nostalgie naar massamoordenaar Stalin, het is inmiddels aan de orde van de dag.

Premier Rutte bezoekt een land met zeer grote energievoorraden, een land dat ervoor gekozen lijkt te hebben de door president Medvedev voorgespiegelde transformatie naar een hightech-samenleving te laten schieten om grondstoffenproducent te blijven. Niet omdat men daar meer economische waarde uit denkt te halen, maar omdat ieder alternatief het risico in zich draagt van politieke en maatschappelijke instabiliteit en vooral positieverlies van de machthebbers.

De EU zal zich er definitief mee moeten verzoenen dat Rusland geen land in transitie is naar een democratische rechtsstaat naar Europees model. Rusland zal zijn eigen weg gaan en daarom zal de EU dat ook moeten doen, met realisme en met de wens bij te dragen aan het voorkomen van instabiliteit.

De Russische energievoorraden zijn van strategisch belang voor de EU, en de EU als klant is van strategisch belang voor Rusland. De EU zal ervoor moeten zorgen dat die relatie niet uitmondt in eenzijdige afhankelijkheid, want dan staat er voor de lidstaten meer op het spel dan duurder gas.

Positief is dat de jongste generatie Russen nauwelijks last heeft van Sovjet-fantoompijn. Dat biedt perspectief, mits zij ook minder somber over de toekomst worden. Daarom moet de EU blijven streven naar betere economische samenwerking, meer openheid over en weer, meer uitwisseling, met name van studenten, jonge wetenschappers en ondernemers. In dat licht bezien, is de missie van premier Rutte veel meer dan een handelsmissie.

FRANS TIMMERMANS is lid van de Tweede Kamer voor de PvdA.

undefined