Ruslands wedergeboorte; PRESIDENT JELTSIN GENIET NOG MAAR WEINIG VERTROUWEN

Rusland stond op dat moment aan het begin van een moeizaam omwentelingsproces. Het moest zichzelf met beperkte financiële middelen transformeren van een starre, totalitaire dictatuur met een van bovenaf geleide planeconomie naar een democratie met een vrijemarkteconomie.

Inmiddels zijn we zes jaar verder. Maar met welke term het hedendaagse Rusland nu het beste omschreven kan worden, blijft onduidelijk, evenals de Russische identiteit. Want het is noch een imperium, noch een democratie, al willen president Jeltsin en zijn aanhangers ons het laatste doen geloven. De recente chaotische toestanden rondom de benoeming van Kirijenko tot premier bewijzen dat de Russische democratie allerminst de schoonheidsprijs verdient.

Dat Rusland, in tegenstelling tot de meeste van zijn vroegere Oost-Europese satellietstaten, nog steeds geen volwaardige democratie is, heeft ongetwijfeld te maken met het vrijwel ontbreken van een parlementaire traditie. De precaire toestand van de Russische democratie wordt echter evenzeer bepaald door het gedrag van de man die na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie eind 1991 de Russische politiek - en daarmee ook de vraag welke vorm Rusland zal aannemen - tot op de dag van vandaag domineert.

Hoezeer Boris Jeltsin, vanaf juni 1990 Ruslands president, het politieke strijdtoneel beheerst, kan men lezen in Rebirth of a Nation - An Anatomy of Russia van John Lloyd, voormalig correspondent van de Financial Times in Moskou tijdens Jeltsins eerste ambtstermijn (1990-1996).

Het boek van Lloyd laat zich goed vergelijken met het vorig jaar verschenen Resurrection - The Struggle for a New Russia van David Remnick. Het beslaat dezelfde periode, heeft dezelfde thematiek en wordt in grote mate bepaald door het doen en laten van president Jeltsin.

De vergelijking valt niet uit in het voordeel van Lloyd, hetgeen niet wil zeggen dat hij een ondermaatse prestatie heeft geleverd. Remnicks verhaal is sterker en meeslepender geschreven, met een gezonde dosis cynisme en kritiek die men soms bij Lloyd mist. Zijn verhaaltrant is aan de zakelijke, afstandelijke kant. Hij weet waarover hij schrijft en is een objectief waarnemer, maar zijn werkt mist diepgang en maakt een wat belegen indruk. Bovendien schenkt hij erg veel aandacht aan Gorbatsjovs perestrojka-tijdperk, waardoor hij te veel zijn eigenlijke verhaal onderbreekt.

Daarnaast wordt Rebirth of a Nation ontsierd door een aantal feitelijke onjuistheden, variërend van kleine missers (de voornaam van de fameuze cellist Mstislav Rostropovitsj blijkt ineens Leonid te luiden) tot kardinale fouten. Zo laat hij de oorlog in Tsjetsjenië, waarover hij vreemd genoeg nauwelijks bericht, alsof deze niet ter zake deed, in december 1995 beginnen in plaats van in 1994. Ergerlijk is verder dat lang niet alle namen in het persoonsregister terug zijn te vinden.

Lloyd vindt dat er in Jeltsins eerste ambtsperiode veel kansen gemist zijn, maar meent niettemin dat 'het geen weggegooide periode is geweest'. Op economisch gebied is er veel bereikt: het begrotingstekort is sterk gedaald, evenals de inflatie, de roebel is redelijk waardevast geworden en het merendeel van de bedrijven is geprivatiseerd. (De gemiddelde Rus zal daar, gezien het feit dat het hem steeds meer moeite kost om de touwtjes aan elkaar te knopen, minder een boodschap aan hebben.)

De lof voor de economische hervormingen wordt toegezwaaid aan het door Jeltsin in de herfst van 1991 aan het werk gezette team van jonge radicale economen, van wie Jegor Gaidar en Anatoly Tjsoebais de bekendste zijn. Zij lazen in het Sovjet-tijdperk 's nachts met rooie oortjes de werken van Adam Smith en Friedrich Hayek in plaats van de saaie, verplichte Marx. Het is duidelijk dat deze periode (lopend van herfst 1991 tot het bloedig uiteenjagen van het parlement in oktober 1993) en de daarmee verbonden personen op Lloyds sympathie kunnen rekenen en daardoor ook op de meeste aandacht.

Illustratief voor het grillige karakter van de Russische politiek en het niveau ervan is de wijze waarop de loopbanen van Gaidar en Tsjoebais zich sindsdien hebben ontwikkeld. Beiden maken inmiddels al enkele jaren geen deel meer uit van de regering. Gaidar is nu de politiek leider van Ruslands Keuze , een op westerse leest geschoeide partij die de grootste moeite heeft de kiesdrempel van vijf procent te halen. Tsjoebais bevindt zich nog wel in het centrum van de macht, echter niet meer als de drijvende kracht achter de privatiseringen. Hij bestiert de hofhouding in het Kremlin, daarbij driftig bijgestaan door Jeltsins dochter.

Aanvankelijk werd Jeltsin gezien als een (in sommige ogen zelfs als de enige) waarborg voor de democratische transformatie van Rusland. De taken waarvoor hij zich geplaatst zag, waren verre van eenvoudig: op de puinhopen van het oude Sovjet-imperium moest zowel in economisch als in politiek opzicht gestalte worden gegeven aan Ruslands terugkeer in de geschiedenis.

De 'wedergeboorte' van Rusland, zo hebben de afgelopen jaren uitgewezen, is dan ook een zware bevalling gebleken. Op macro-economisch niveau is er inderdaad substantiële vooruitgang geboekt. De toenemende armoede onder het grootste deel van de bevolking wijst er echter op dat die vooruitgang aan veel mensen voorbij is gegaan en vooral ten goede is gekomen aan een elite van zakenlieden van lang niet altijd zuiver allooi. Ook de afnemende levensverwachting onder met name de mannelijke helft van de bevolking is een veeg teken.

Bovendien valt te bezien hoe sterk de cohesie van het hedendaagse Rusland is, wanneer de dreiging van het spook van de massawerkloosheid werkelijkheid wordt. Want sanering van de hopeloos verouderde industrie lijkt onvermijdelijk, en dan zullen de hardste klappen vallen aangezien bedrijven in Rusland nog steeds zorg dragen voor veel voorzieningen. Geld en middelen voor een sociaal vangnet zijn nu al schaars.

De conclusie lijkt dan ook gerechtvaardigd dat het nieuwe Rusland weliswaar de embryonale fase heeft verlaten, maar een zorgenkindje blijft, dat eigenlijk nog steeds niet zonder couveuse kan. Het kan in ieder geval niet mee met de kinderen in zijn omgeving en zal de eerstvolgende jaren nog onder streng medische toezicht moeten blijven.

Minstens zo ernstig is dat getwijfeld moet worden aan de bekwaamheid van het team chirurgen dat onder leiding van Jeltsin probeert de zieke te genezen. A grand strategy valt in diens handelen niet te ontdekken. De meeste ministersposten worden veelal door voormalige apparatsjiki bekleed en in het welzijn van Rusland lijkt hij allang niet meer primair geïnteresseerd te zijn.

Het hoeft dan ook niet te verbazen dat van het vertrouwen dat Jeltsin in de eerste jaren genoot, niet veel meer over is. Zijn presidentiële herverkiezing in 1996 lijkt vooral een gevolg van het feit dat het ontbrak aan betere kandidaten. De bevlogen hervormer van enkele jaren geleden is hij ook al geruime tijd niet meer. Die reputatie van hervormer heeft hij, achteraf gezien, meer te danken aan zijn rol bij de ineenstorting van de dictatoriale Sovjet-Unie dan aan zijn verrichtingen erna. Want anno 1998 lijkt hij eerder een machtsbeluste politicus die geen middel schuwt om in het zadel te blijven dan een politicus die serieus probeert gestalte te geven aan de wederopbouw van zijn land. De gelijkenis met zijn voorganger Michail Gorbatsjov begint zich dan ook steeds sterker op te dringen. En hoe het met hem is afgelopen, is algemeen bekend.

Aan een toekomstscenario - toch een verplichte afsluiter voor een boek uit dit genre - heeft Lloyd zich niet willen wagen, iets wat men toch had mogen verwachten van een begaafd journalist die acht jaar lang correspondent in Moskou is geweest. Hierdoor krijgt zijn verhaal een toch wat onbevredigend einde.

Het blijft onzeker welke kant Rusland op zal gaan. De toekomst van een land wordt in grote mate bepaald door zijn verleden. In Ruslands verleden, zo blijkt opnieuw uit de fraai vormgegeven en geïllustreerde overzichtsgeschiedenis Russia - A History, zijn evenwel weinig aanknopingspunten te vinden voor een snelle, probleemloze en geweldloze transformatie. Ruslands geschiedenis biedt overduidelijk geen basis voor een democratische ontwikkeling. En dat maakt de taak van die paar overgebleven hervormers er niet eenvoudiger op.

Marcel van Hamersveld

John Lloyd: Rebirth of a Nation - An Atanomy of Russia.

Michael Joseph, import Van Ditmar; 478 pagina's; * 79,60.

ISBN 0 7181 3862 7.

Gregory Freeze: Russia - A History.

Oxford University Press, import Nilsson & Lamm; 478 pagina's; * 93,75.

ISBN 0 19 215899 6.